مطالعات تاریخ اسلام

اظهارنظرهایی در تاریخ قرائات درباره محدودکردن قرائت های قرآن به عدد هفت توسط «ابن مجاهد» وجود دارد. یکی از اصلی ترین محورهای ورود منتقدان به این بحث، اصل تحدیدگرایی اوست. با توجه به این نظرات به نظر می رسد لازم است عملکرد او از منظر تاریخی و صبغه محدودیت گرایی در ادوار مختلف تاریخ اسلام تا قرن 4هجری مورد بررسی قرارگیرد تا بتوان به این مساله پاسخ گفت که آیا تحدیدگرایی در قرائات بدعتی انجام شده توسط وی بوده است یا خیر؟ جستار حاضر با روش تحلیل داده های تاریخی، پیشینه تحدیدگرایی از عصر پیامبر تا قرن 4هجری را مورد بررسی قرارداده و رهاورد آن چنین بوده است: اولین بنیان گذار اندیشه تحدیدگرایی در قرائات، شخص پیامبر اکرم بودند و پس از ایشان در اعصار مختلف این تفکر دنبال گردید و نهایتاً در قرن4 ابن مجاهد آن را به منصه ی ظهور رساند. به همین سبب نمی توان به ریشه دار بودن تحدیدگرایی در عرصه قرائات قرآن خدشه ای وارد نمود.

جامعه شناسی جنگ با نگاهی موشکافانه، جنگ و عوامل تأثیرگذار بر آن را بررسی می کند. این بررسی خود را در سطح علل و عوامل تأثیرگذار بر آغاز جنگ، پدیده جنگ و پیامدهای آن نمایان می سازد. یکی از نبردهای مهم ساسانیان، جنگ یمن بود که سیطره ساسانیان بر این سرزمین را تا انتهای این حکومت به همراه داشت. در این جنگ، استراتژی ای که وهرز فرمانده دیلمی گرفتار در زندان انوشیروان با قوای اندک خود به منظور شکست نیروهای حبشی حاکم بر یمن به کار برد در دو مرحله پیش از شروع جنگ و در بحبوحه جنگ، اجرا و در نهایت به پیروزی نیروهای ساسانی منجر گشت. در این پژوهش نشان داده می شود که چگونه قوای حبشی به رغم برخورداری از تعداد نفرات انبوه، در برابر نیرویی اندک شکست می خورد. این پژوهش با رویکردی جامعه شناسی به دنبال بررسی جنگ های ایران و اعراب است. بررسی جامعه شناختی جنگ، نوعی تحقیق علمی به منظور موشکافی سیستم های نظامی دو طرف و درنهایت یافتن دلایل شکست و پیروزی آنها در جنگ است. در این نوع نگاه ساختار نظامی دو طرف مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد و از خلال آن عوامل تأثیرگذار بر نتایج جنگ ها مشخص خواهد شد. این تحقیق از نظر هدف جز تحقیقات نظری است و به لحاظ ماهیت و روش کار در ردیف تحقیقات تاریخی قرار می گیرد که به شیوه توصیفی - تحلیلی به نگارش درآمده است.

عشق گمشده دنیای پُرتخاصم امروز است. اکنون، اصنافی از بشر گرفتار عصبیت در معنای منفی آن قوم مدارانه و نفس سرکش خود شده اند. اینان با سلطه گری و زیاده خواهی زمینه نابودی محیط زیست و زوال روح انسانی و به هدر دادنِ زحماتِ دانشمندان در کاستن از آلامِ بشری را فراهم می آورند. البته این پدیده تازه ای نیست. در گذشته تاریخی نیز کسانی دست به چنین اقدامات مخرّبی می زدند. در برابر اینان کسانی هم هستند و در گذشته تاریخی نیز بوده اند که به سلامت و سعادت بشر می اندیشند. تعصب و خودمداری نیروی محرکه گروه نخست و عشق و ایثار، انگیزه گروه دیگر در حیات اجتماعی شان است. به نظر می رسد راه حل این مسئله را باید در غلبه تفکر انسان گرایانه و طبیعت دوستانه جستجو کرد. متصوفان و عارفان از دیرباز برای پرورش روح انسانی در خود و مریدانشان، به پاک نفسی روی آورده و با سرکوب نفس امّاره به مبارزه با جهل، خشم، بُغض، قهر، کبر، کینه، حسد، بخل، کفر و نفاق می پرداخته اند. آنان عشق به انسان و طبیعت را جایگزین آن ذمائم می کردند و خود و پیروانشان را آماده پذیرش عشق الهی می نمودند. انسان امروزی برای شکستن مرزهای عصبیت و نفس پرستی و اشاعه انسان دوستی، نیازمند چنین نقش هایی است؛ الگوهایی که بعضاً جان بر سر اهداف انسانی خود نهاده اند. داراشکوه شاهزاده تیموری هند از جمله کوشندگان این راه بود.

صوفیان نعمت الهی که پس از قرن ها در قرن هجدهم راه بازگشت از هند به ایران را در پیش گرفتند، در قرن نوزدهم علاوه بر گسترش و توسعه آن در ایران، به فرقه های مختلف تقسیم شدند. یکی از این فرقه ها طریقت صفی علیشاهی است که علاوه بر جدا شدن از بدنه اصلی نعمت اللهی دارای منشی متفاوت یا ملموس تر در رویکردهای سیاسی و اجتماعی نسبت به سایر فرقه های بود. منشی که موجب گردید در تعامل عمیق با دربار قاجار قرار گیرد به نحوی که در بین درباریان قاجار نیز راه یافت و از سوی دیگر نقشی تأثیر گذار در انقلاب مشروطه برجای گذاشت. این جستار با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای سعی دارد تا چگونگی و چرایی شکل گیری این طریقت، خاستگاه و رویکردهای آن را در صحنه های سیاسی و اجتماعی ایران عصر قاجار در دوره فعالیت صفی علی شاه موسس این طریقت بررسی کند و پیامدهای آن را در عصر جانشین وی ظهیرالدوله باز نماید و از این طریق به نمایی از زمینه های تکوین رویکردهای سیاسی طریقت مزبور در عصر قاجار و انقلاب مشروطه دست یابد. یافته های پژوهش نشان می دهد اندیشه صفی علیشاه در طول دوره ناصرالدین شاه شکل گرفت و رویکردهای سیاسی و اجتماعی وی در آثارش بتدریج بازتاب یافت. در همین راستا توانست اعتماد هیأت حاکمه قاجار را به سمت خویش جلب نماید و با جذب درباریان و حمایت مادی و سیاسی آنها به گسترش طریقت خویش بپردازد و اندیشه های برگرفته از عرفان اجتماعی خویش را در جامعه بسط دهد و در راستای همین اندیشه های عرفانی توانست با قشر روشنفکر و نوگرای جامعه تعامل و همسویی نماید که نهایتاً منجر به تأثیر گذاری طریقت صفی علیشاهی در انقلاب مشروطه گردید.

طریقت های صوفیانه از تأثیرگذارترین گروه های فرهنگی در آناتولی دوره سلجوقیان روم بوده و در میان سلاطین، امرا، بزرگان و توده های مردم از شهری و روستایی هواداران بی شماری داشتند. با بررسی اجمالی در باب طریقت های موجود در این منطقه، اهمیت سه طریقت مولویه، اوحدیه و بکتاشیه در رشد و رونق تصوف آشکار می شود. آنچه در اکثر پژوهش های مربوط به وضعیت این طریقت ها کمتر مورد توجه قرار گرفته حضور و جایگاه زنان در طریقت های مذکور است. نوشتار پیش رو بر آن است تا با رویکرد توصیفی به تبیین و مقایسه فعّالیت های فرهنگی بانوان در آناتولی دوره سلجوقی با تأکید بر این سه طریقت بپردازد. یافته های اساسی پژوهش حاضر نشان می دهد زنانی که تحت تأثیر آموزه های هر یک از طریقت های یاد شده بودند به رغم تفاوت های موجود در وضعیت اجتماعی و میزان بهره مندی از منابع قدرت و ثروت و همچنین تفاوت در میزان پایبندی و رعایت احکام شرعی، به فعالیت های فرهنگی مختلفی نظیر برپایی مجالس دینی و آیین های صوفیانه، حضور در جلسات درس پیر طریقت، ساخت مسجد، حمام، مدرسه و تکیه، پذیرایی از جوانمردان، خلافت و اداره امور خانقاه و اطعام مساکین می پرداختند و با حضور فعّال و تأثیرگذار خود در رشد و رونق تصوّف در آناتولی دوره سلجوقی نقش بسزایی بر عهده داشتند.

در اواسط قرن چهارم، خاندان ترک نومسلمان آل افراسیاب، در نواحی مرزی قلمرو اسلامی در ترکستان و هفت آب تشکیل شده و به تدریج همه نواحی شرقی قلمرو اسلامی از کوه های آلتایی تا رود جیحون را زیر سلطه گرفت. در ابتدای امر، علاوه بر ماهیت ایلیاتی، بُعدِ فاصله با مرکز خلافت، عامل تنش در روابط آنها با خلافت عباسی شد. این مناسبات، تحت تأثیر عوامل متعدد نظیر اختلافاتِ داخلیِ آل افراسیاب، فعالیت شیعیان و اسماعیلیه، مداخلات غزنویان، حضور سلجوقیان، هجوم قراختاییان به ماوراءالنهر و جز آن یکسان نبوده و دچار تحول و تطور گشت. چنانکه گاهی روابط فیمابین دوستانه و مبتنی بر وفاق و همگرایی بود و گاهی ضمن حفظ ظاهر، روابط آنها دچار تیرگی شده و گاهی نیز به روابط خصمانه مبتنی بر تقابل و تضادّ تغییر می کرد. این مقاله در پی آن است که با روش توصیفی – تحلیلی، ضمن شناسایی تحولات درونی قلمرو افراسیابی، روابط فیمابین آنها با خلافت عباسی را، با تأکید بر عوامل اثرگذار، تبیین کند.

تجربه، خانواده، استعداد، رابطه و حمایت از صفویه مهم ترین عوامل دستیابی به منصب وزارت اعظم در دوره صفوی بود. نقش خانواده از سایر عوامل مهم تر بود. زیرا بخش اعظم وزرای این دوره از اقشار بالای جامعه برخاسته بودند و موقعیت خانوادگی سایر عوامل را تحت تأثیر قرار می داد. وزرایی که به دلیل برخورداری از تجربه و استعداد انتخاب می شدند، عمدتاً اشخاصی توانا و شایسته بودند، اما بخش قابل توجهی از وزرا با اتکا به پایگاه خانوادگی و روابطشان با امرا و درباریان به منصب وزارت دست پیدا می کردند و فاقد شایستگی کافی بودند. این پژوهش بر آن است تا با استفاده از روش تاریخی و نظریه های جامعه شناسی میزان تحرک اجتماعی و شایسته سالاری در دوره صفوی را مورد ارزیابی قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد هرچند جامعه دوره صفوی انعطاف پذیر بود، علی رغم تصور رایج به اندازه کافی شایسته سالار نبود. موانع زیادی در مسیر شایسته سالاری وجود داشت. نیمی از سی وزیر این دوره از شایستگی کافی برخوردار نبودند و تنها هشت تن از آنها به معنی واقعی کلمه شایسته بودند.