دانش های بومی ایران

غفلت از شاخص های بنیادین اکولوژیک شهری منجر کاهش تاب آوری در برابر تغییر شرایط محیطی می شود. سیستم های اجتماعی- اکولوژیک کهن نتایج چندین هزاره مداخلات درسیمای سرزمین و ذخیره گاهی ارزشمند از تجربیات موفق و ناموفق است که می تواند به عنوان محرک یا بازدارنده تصمیمات در فرایندهای برنامه ریزی آتی عمل نماید. هدف مطالعه حاضر استنتاج اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک حاکم بردالان های جریان باد و ارائه راهبردهای ساختاری-عملکردی در شبکه های اکولوژیک شهرهای کهن کویری (شهر یزد به عنوان مورد مطالعاتی) به منظور ارتقاء تاب آوری است. روش تحقی ق ب ر مبن ای تحلی ل محت وای ادبی ات موضوع، به بازبینی اهمیت دالان های اکولوژیک در ارتقاء تاب آوری شهری، استنتاج اصول عقلانیت اکولوژیک می پردازد و س پس با تحلی لی اکتش افی، اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک حاکم بر شبکه های دالانی جریان باد در شهر یزد، در سه مقیاس کلان (شهری-فراشهری)، میانی (محله ای) و خرد (بناهای ساختمانی) بازشناسی می شود. نتایج مطالعه حاکی از آن است که الگوهای ساختاری-عملکردی، موقعیت قرارگیری و جهت گیری، تناسبات و نظم هندسی، اتصالات و ارتباطات، جنس و رنگ مصالح، تنوع ساختاری-عملکردی و ترکیب ساختاری-عملکردی در دالان های جریان باد و راهبردهای بازآفرینی ساختاری-عملکردی مبتنی بر عقلانیت اکولوژیک در شبکه های دسترسی و دالان های شهری از اهمیت قابل توجهی در ایجاد شبکه های اکولوژیک و ارتقاء تاب آوری برخوردار است.

در دست بافته های عشایری، علی رغم این که جنبه کاربردی و خود مصرفی بودن، هدف بود لیک جنبه زیباشناختی و تلطیف نمودن آن با انواع نقش و نگاره های بومی که حاصل زایش باورهای شخصی و جمعی است، برجسته تر می نماید و گویی دست-بافته بهانه و عرصه ای بوده برای رخ نمودن ذوق آزمایی، بازنمایی خیال و احساس. جل اسب نمودی از دست بافته های عشایری و به طور خاص قشقایی است که فضایی را جهت طراحی، نقش اندازی و هم نشین کردن رنگ های بومی و طبیعی توسط بافنده فرآهم آورده است. در این مقاله، ضمن پرداختن مختصر به توصیف و معرفی دست بافته های قشقایی، انواع پوشش ها و تزئینات مربوط به اسب، جل های عشایری و به طورخاص جل های قشقایی از منظر فن بافت و ساختار و هم چنین ابعاد زیباشناختی آن، معرفی، توصیف و تحلیل قرارمی گیرد و برای این فرآیند، تعداد 24 جل به عنوان نمونه انتخاب مورد مطالعه قرارگرفت. یافته های حاصل از تحقیق پیش رو بر آن است که ساختار جل های همه مناطق ایران فارغ از برخی استثناع ها، از یک شکل و فرم کلی تبعیت می کند.

بشر از گذشته تا به امروز در بسیاری از زمینه ها برای بقا و بهبود کیفیت زندگی خود از طرق مختلف به گیاهان وابسته بوده است. هدف از این پژوهش بررسی همه جانبه گیاه مردم نگاری گیاهان خودروی منطقه بسطام در استان لرستان از ناحیه رویشی زاگرس است. جامعه انسانی مورد مطالعه در این تحقیق اهالی دو روستای چشمه بید و چشمه صالح از شهرستان سلسله در استان لرستان است. روش پژوهش بکار رفته در این مطالعه ی گیاه مردم شناسی، روش مردم نگاری بوده است. ابزار گردآوری داده ها شامل مشاهده ی مستقیم، مشاهده ی همراه با مشارکت و مصاحبه ی نیمه ساختاریافته بوده است. نتایج نشان داده که 119 گونه گیاهی متعلق به 41 خانواده گیاهی توسط اطلاع رسانان شناسایی شده است. خانواده های گیاهی کاسنیان (3/14 درصد)، سوسنیان (2/9 درصد) و گلسرخیان (2/9 درصد) بیشترین فراوانی را در بین خانواده های گیاهی داشته اند. نتایج بیانگر این است که دانش و کاربرد گیاهان بسیار متنوع بوده و بیشتر شناخت و استفاده ها شامل 58 گونه (7/48 درصد) استفاده خوراکی، 42 گونه (3/35 درصد) استفاده علوفه ای، 32 گونه (9/26 درصد) استفاده دارویی و 16 گونه (8/16 درصد) برای ابزار و صنایع دستی کاربرد داشته است.

مردم محلی هر منطقه، مرجعی مهم برای شناخت بهتر آثار تاریخی فرهنگی هستند؛ که می بایست در پژوهش های باستان شناختی، به عنوان وجه مهمی از یک محوطه یا یک اثر باستانی، مدنظر قرار گیرند. در پژوهش حاضر، دانش افراد آگاه بومی جزیره ی کیش پیرامون شهر تاریخی حریره، با هدف شناخت بیشتر آثار فرهنگی این شهر و در نتیجه حفاظت از آن ها، مورد استفاده قرار گرفته است. روش پژوهش کیفی است و جمع آوری اطلاعات بر پایه ی بررسی میدانی باستان شناختی، تحلیل عکس های هوایی قدیمی، مصاحبهی مبتنی بر پرسش وپاسخ تفصیلی و مطالعات اسنادی بوده است. این پژوهش با توجه به رویکرد ارزش مبنا در حفاظت و مدیریت بهتر میراث فرهنگی و با تأکید بر دانش محلی بومیان جزیره ی کیش به معرفی تعدادی از آثار فرهنگی شهر حریره می پردازد که کمتر مورد توجه بوده اند؛ بدین ترتیب در ارتباط با کارکرد احتمالی کانال شناسایی شده در ساحل این محوطه ی بندری، دانش محلی به عنوان ابزاری برای شناخت تکمیلی مورد استفاده قرار گرفت. انبار نگه داری خرما، بقایای صدف های مرواریدساز موجود در امتداد خط ساحلی و تنه ی خشکیده ی درخت لور نیز از داده های دیگر این پژوهش هستند که پی بردن به کارکرد و ماهیت آن ها با کمک دانش و تجربه ی افراد محلی میّسر شد.

مرگ در طول زندگی و تاریخ همراه انسان و حیات او بوده و همیشه ذهن انسان را به خود مشغول داشته است. مرگ باعث درد و رنج،فقدان ، سوگ ، تخیل، مراسم و مویه می شود. مراسم مرگ در فرهنگ های مختلف متفاوت است. مویه های پس از مرگ در چارچوب یک ژانر ادبی امری شناخته شده هست. در هر جامعه ای که مرگ اتفاق می افتد مراسم خاصی شکل می گیرد که مویه بخشی از آن را تشکیل می دهد . هدف پژوهش حاضر ، بررسی فرآیند مرگ و سوگواری و مرثیه سرایی در(شجاع آباد) یکی از روستاهای کردستان است . داده های تحقیق بر اساس مشاهدات میدانی و بخشی از طریق مصاحبه ای عمیق با زنان و مردان چند روستای حومه شهرستان قروه به دست آمده است. اطلاعات به دست آمده نشان می دهند که در هنگام مرگ یک متوفی، یک رشته مراسم پی درپی برای برگزار می شود و در طی مراسم، غالباً مویه سر داده می شود. مردان و اما بیشتر زنان به عنوان حافظ و نگهبان و سراینده این مرثیه ها شناخته می شوند. . این متن ها ازنظر معنی حاوی مضامینی چو ن جدایی ، تنها ماندن ، شکوائیه از کار خدا و روزگار ، ناپایداری حیات ، بی وفایی دنیا ، ناتوانی انسان در برابر مرگ ، ناکامی و... هستند .

این جستار بر آن است که برپایه مطالعات اسنادی و با هدف شناخت موقعیت هنر حوزه هلیل رود در تاریخ هنر های دیداری، به شناسایی، توصیف و تحلیل عوامل موثر در ایجاد انتظام بصری در آثار سنگ صابونی جیرفت بپردازد. نگارندگان تلاش دارند در جهت پاسخگویی این پرسش بر آیند که: هنرمند یا صنعتگر حوزه باستانی هلیل رود، وارث یا بانی کدام یک از تجربیات هنری بوده است؟ از آنجا که نقوش اجراشده بر روى این آثار در نهایت زیبایی، توازن، تناسب و تعادل طراحی و اجرا شده اند، می توان چنین انگاشت که سازندگان آن ها افزون بر آگاهی از کاربرد هنری خطوط و نقوش، از دانش و مبانی بصری نیز آگاه بوده اند. یافته ها نشان می دهد که مهندسی و فهم بصری عناصر در سطحِ اشیاء، در جهت تعامل ساختاری خط و نقش آن ها بوده و دستیابی به وحدت در آثار هنری از مهمترین اهداف ساخت آن ها بوده است. هنرمند/صنعتگر حوزه هلیل رود، شناختی نسبتاً روشن از کار خود به مثابه یک کار هنری داشته و سعی بر ایجاد رابطه بین طرح و زمینه، دورنما، ایجاد تنوع و ایستاگریزی با تکرار پیکره ها و عناصر کرده است. ضمن این که برخی جنبه های ابتدایی [و غیرپیشرفته] نظیر یکدستی در ابعاد پیکره ها، فقدان زنده نمایی، بافت و سادگی را می توان در آن ها مشاهده کرد.

بر اساس شواهد موجود قدمت سفالگری در منطقه لار به دوره مس سنگی و هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد. اشیاء سفالی این منطقه با هدف رفع نیازهای ضروری زندگی روزمره ساخته می شوند. لذا ضروری است که جهت حفظ و ثبت این هنر اقداماتی صورت پذیرد. هدف از این پژوهش کاربردی، مستند نگاری سفالگری شهرستان لار و بازشناسی ارزشهای بومی آن است که با کمک گرفتن از سفالگران قدیمی این منطقه به عنوان بخشی از فرهنگ سفالگری لار و استفاده از روش توصیفی برای محافظت از میراث فرهنگی منطقه و ثبت این میراث ارزشمند انجام شده است. این پژوهش درصدد پاسخ دادن به این سوال ها است که سفالگری امروز لار به چه شیوه هایی کار می شود و شامل چه فرم ها، نقوش و کاربردهایی است؟ ویژگی های فن شناسی، گونه شناسی سفالینه های منطقه، ابزارها، تزئینات، معرفی سفالگران فعال، اصطلاحات محلی و بومی رایج مربوط به حرفه ی سفالگری این منطقه از جمله موضوعاتی است که در این پژوهش به آن ها پرداخته شده است. نتایج تحقیق حاکیست که در گذشته فرم هایی مانند غُمب ، کوزه ی چهل و چهار گوشه، قلیان باده گیری و ... تولید می شده اما امروزه عمده ی تولیدات به سمت ساخت قلیان، سرقلیان، کوزه های آب و خمره های نگهداری مواد غذایی سوق یافته است.

آسیاب های آبی به عنوان یکی از گنجینه های میراث ارزشمند دانش بومی و فرهنگی ایرانیان محسوب می شوند. با توجه به شرایط اقلیمی کم آب این سرزمین، مردمان گذشته سعی کرده اند با ساخت این سازه های آبی حداکثر استفاده بهینه را از انرژی آب داشته باشند. از این رو آسیاب های آبی از دانش مهندسی آب، مکانیک و معماری بهره گرفته اند. یکی از این سازه های آبی، آسیاب قطبیه در شهرستان سیرجان است که در نتیجه فعالیت های میدانی باستان شناسی سال 1397 مورد شناسایی قرار گرفت. هدف از این نوشتار، معرفی و بررسی آسیاب آبی قطبیه در دشت سیرجان است تا درک درستی از تحلیل عمکرد و معماری آن بدست آوریم. بنابراین پرسش های این پژوهش عبارتند از: آسیاب آبی قطبیه جزو کدام گونه از آسیاب های آبی ایران قرار می گیرد؟ و اجزای سازنده و ساختار معماری این آسیاب چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و داده های آن بر اساس مطالعات میدانی و منابع مکتوب جمع آوری شده است. نتایج نشان می دهد که آسیاب آبی قطبیه سیرجان از نوع آسیاب های آبی تنوره ای بوده که با آب قنات قطبیه کار می کرده و ساختار معماری آن یک مجموعه کاملی از فضاهای مختلف اصلی و جانبی را شامل می شود که بوسیله یک دیوار دفاعی دایره ای شکل محافظت می شده است.

در هنگام مطالعه و پژوهش در ادبیات شفاهی قوم بختیاری با اسم ظرفd به نام «بوکله» مواجه شدیم که تولید آن در اکثر مناطق بختیاری نشین به فراموشی سپرده شده بود. از این رو، پژوهش حاضر با هدف یافتنروش تولید و باز زنده سازی آن شکل گرفت. در این راستا پس از کنکاش فراوان و یافتن نمونه ای از ظرف تولید شده در روستای صالح کوتاه واقع در دهستان موگوئی از توابع شهرستان کوهرنگ، اقدام به گردآوری داده ها به صورت میدانی و از طریق مصاحبه، مشاهده و ثبت اطلاعات و عکسبرداری نمودیم. در این روستا تعدادی از زنان بختیاری اقدام به تولید این ظرف می ;کردند. از ویژگیهای شاخص این ظرف می توان به مقاومت و سختی بالا، ضربه پذیر بودن، سهولت ساخت و استفاده از مواد بوم آورد در ساخت آن و زیست تخریب پذیر بودن این ظرف اشاره نمود؛ مقاومت آن در برابر آب ضعیف و در آن حل میگردد، به همین دلیل می توان استفاده از آن را به عنوان یک ابزار برای تعامل بیشتر انسان با محیط زیست مورد بازنگری قرار داد.