دانش های بومی ایران

دانش های بومی ایران

دانش های بومی ایران سال هفتم پاییز و زمستان 1399 شماره 14 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

جامعه شوروَرز و مهندسی شوروَرزی: درآمدی اجتماعی- فنی و خاکی-گیاهی بر «مطالعات زیست بوم شناسی ایران»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جامعه انرژی مقیاس سوادِ زمین شناختی دانش و فناوری های بومی ایران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 671 تعداد دانلود : 374
ایده ی اصلی این مقاله بر اهمیت روابط حوزه های «طبیعی و انسانی» از دو منظر «دانشی» و «زیست بوم شناسی» است که هر چند در ابتدا ساده به نظر می رسد امّا متاسفانه در عمل، شاهد فقدان این ارتباط شناسی در کلان حوزه های علمی هستیم. «شوری» به مثابه ی یک ویژگیِ «طبیعی» و «شورورزی» به عنوان یک «فناوری»- که حاصل تدابیر انسانی است- در یک زیست بوم معین(ایران)، مورد نیاز و پرسش می باشد، هر چند شرایط جدیدِ حاصل از مداخلات بدون توجه به توان های محیطی، شرایط متفاوتی را به وجود آورده، امّا همچنان این پرسش قابل طرح است که این ارتباط «طبیعی و انسانی»، دارای چه پیشینه و حال، و لذا آینده ای خواهد بود؟ با رجوع به سوابقِ اجتماعی-فنی و خاکی-گیاهی در زیست بوم ایران، نشان داده شده است که این ارتباط در گذشته به نحو مناسبی برقرار بوده، به نحوی که می توان به استناد آگاهی و عملکرد پیشینیان، از جامعه ی شورورز و لذا تواناییِ کار با شوری در قالب فناوری شورورزی سخن گفت. نکته ی کلیدی برای درک، طراحی و اجرایِ شورورزی نوین، توجه مجدد به روابط حوزه های «طبیعی و انسانی» از منظر «دانشی» در «زیست بومی مشخص» می باشد که «مطالعات زیست بوم شناسی ایران» نامیده شده است
۲.

دانش بومی، معانی فرهنگی و مدیریت و بهره برداریِ آب در میان عشایر ایل قشقایی: یک مردم نگاری آب(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: معانی فرهنگی آب دانش بومی آب ایل قشقایی حکمرانی و مدیریت آب مردم نگاری آب مناظر آب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 444 تعداد دانلود : 117
اهمیت بحران ها و گفتمان محیط زیستی در چند دهه گذشته به شکل گیری مطالعات میان رشته ای در این حوزه منجر شده است و انسان شناسان با تلقی «فرهنگ» به مثابه فصل مشترک گفتمان محیط زیستی و انسان شناسی و همچنین با توجه به ماهیّت فرارشته ای و میان رشته ای پژوهشهای انسان شناختی اعضای ثابت قدم و کلیدی این نوع مطالعات محیط زیستی به ویژه در موضوع آب به شمار می روند.داده ها و شواهد این پژوهش کیفی از طریق روشهای میدان پژوهی از جمله مشاهده مشارکتی و مصاحبه قوم نگارانه در میان سه طایفه از ایل قشقایی در محدوده سه شهرستان کازرون و نورآباد ممسنی در ییلاق و شهرستان دژکرد در اقلید استان فارس گردآوری شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد آب در میان عشایر ایل قشقایی نه فقط برای زندگی و پایداری زیست محیطی حیاتی است، بلکه آن از زوایای متعدد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، روانی، حقوقی و جنسیتی نیز مهم است. معانی موجود درباره آب و چالش های آن با تأثیرپذیری از شرایط زیست محیطی منطقه، به مرور زمان دچار تحوّل شده است. بحرانی شدن وضعیت آب و تغییر در نوع مدیریت و بهره برداری از آب، هم تمامی ابعاد و سبک های زندگی عشایر قشقایی را متأثر را کرده است و هم معانی فرهنگی موجود درباره آب را تغییر داده است.
۳.

استفاده از تحلیل عاملی جهت تدوین، ارزیابی و شناسایی موثرترین معیارهای دانش بومی در مدیریت و برنامه ریزی منابع آب مناطق خشک و نیمه خشک ایران (استان یزد)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: منابع آب مدیریت و برنامه ریزی متغیرهای دانش بومی تحلیل عاملی مناطق خشک و نیمه خشک

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 669 تعداد دانلود : 430
با توجه به سوءمدیریتهای واقع شده در حوزه استفاده، احیا و تخصیص منابع آب، بازگشت و استفاده از فن آوری ها و دانش های بومی و به روزآوری آنها و بومی کردن فناوری های مدرن امری اجتناب ناپذیر است. از آنجاکه یکی از رکن های مهم برنامه ریزی و مدیریت در حوزه منابع آب شناسایی مناسبترین معیارها یا عوامل موثر در آن می باشد در این پژوهش با مرور وسیع منابع داخلی و خارجی در حوزه دانش بومی و همچنین استفاده از نظر متخصصان و خبرگان استان یزد با روش دلفی متغیرها شناسایی و پرسشنامه تهیه شد، سپس متغیرهای تاثیرگذار با استفاده از روش های مناسب مانند تحلیل عامل اکتشافی و تجزیه به مولفه های اصلی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصله نشان می دهد که شش عامل اصلی محافظت و ﭘﺎیﺪﺍﺭی، مدیریت، کل نگری، مقرون به صرفه بودن، ﺳﺎﺯﮔﺎﺭی، پویایی از جمله عوامل و معیار های دانش بومی در مدیریت و برنامه ریزی منابع آب استان یزد بوده است، همچنین متغیرهایی چون حفظ تنوع زیستی، مدیریت صحیح و اصولی، مقرون به صرفه بودن و حفظ حیات وحش نیز از اهمیت بیشتری برخودار بوده اند
۴.

جستاری معناکاوانه در نقوش گیاهی تمدن حوزه هلیل رود جیرفت (هزاره سوم ق.م)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جیرفت حوزه فرهنگی هلیل رود نظریه مقدس نقوش گیاهی ظروف کلریتی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 871 تعداد دانلود : 560
ظروف کلوریتی و نقش مایه های آن ها مهمترین عنصر نانوشتاری تمدن حوزه فرهنگی هلیل رود هستند. خوانش نقوشِ ظروف راه ورود به دنیای اندیشه و باورهای مردم ساکن این حوزه فرهنگی است. بیشترین پژوهش های حوزه ظروف و نقوش تمدن جیرفت در زمینه نقوش جانوری است و در این میان سایر نقوش چندان توجه جامعه علمی را برنیانگیخته است. بنابراین مسئله اصلی، خوانش و بررسی نقوش گیاهی تمدن حوزه هلیل رود در هزاره سوم ق.م است. پژوهش پیش رو در چارچوب نظریه مقدس و نامقدس به نقوش گیاهی تمدن حوزه هلیل رود پرداخته و سؤال اصلی پژوهش این است که: نقوش گیاهی تمدن حوزه هلیل رود جیرفت دارای چه بار و معنایِ مقدس گونه ای بودند؟ پژوهش حاضر با استفاده از داده های کتابخانه ای و میدانی فراهم گردیده و به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقوش گیاهی حوزه هلیل رود به عنوان عاملی مهم در بازیابی فرهنگ و آئین های باستانی ایران پرداخته است. با مطالعه بر روی 170 ظرف کلوریتی مشخص گردید 58/20 درصد ظروف دارای نقش مایه گیاهی هستند و از این منظر در جایگاه دوم بعد از نقوش جانوری قرار دارند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نقوش گیاهی تنها جنبه تزئینی صرف ندارند بلکه بیان کننده مفاهیمی در مورد هستی و جهان بینی پدیدآورندگان آن ها می باشند.
۵.

صیادی گرگور به منزله پدیده اجتماعی تام: مطالعه ای در ارتباط فنون بومی با محیط زیست، توسعه و روابط اجتماعی در گناوه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: توسعه پایدار فنون بومی تغییر تقسیم کار گرگور

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 294 تعداد دانلود : 900
صیادی از فعالیت های اصلی معیشتی در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان بوده است. از میان شیوه های صیادی، روش صید گرگور، یکی از رایج ترین روش های صید بومی در این منطقه به شمار می آید. در این پژوهش ضمن شناسایی ابزار و روش های صید در شهرستان گناوه، تکنولوژی ساخت و استفاده از گرگور و تغییرات صورت گرفته در آن، روابط اقتصادی و فرهنگ شکل گرفته حول این شیوه صیادی، و نیز درگیری گروه های بومی و مهاجر با صیادی و ساخت گرگور و مورد مطالعه قرار گرفته است. امروزه روش های صنعی صیادی با آثار نامطلوب بر منابع طبیعی و محیط زیست به طور فزاینده ای به کار گرفته می شوند و توسعه ای ناپایدار را در منطقه ایجاد کرده است. لذا در این پژوهش امکان افزایش بازدهی صید گرگور و طرح آن به عنوان شیوه ای پایدارتر صیادی، هم از نظر محیط زیست و هم از نظر اقتصادی و اجتماعی، مورد توجه قرار گرفته است و راه هایی پیشنهاذد شده است که شاید بتوانند با مداخلاتی در صید گرگور آن راا به عنوان جایگزینی برای شیوه های ناپایدارتر صیادی مطرح کرده و حداقل از رشد بی رویه صیادی ناپایدار بکاهد.
۶.

پیشگیری و درمان بیماری های شایع در میان مرشدان زورخانه بر اساس دانش بومی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: مرشد زورخ‍ان‍ه ورزش باستانی بیماری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 698 تعداد دانلود : 622
مرشدی، هنر ضرب نوازی و خواندن آوازهای حماسی در زورخانه است. از دیرباز این هنر بومی سینه به سینه به هنرجویان منتقل شده است اما امروزه فدراسیون پهلوانی و ورزش زورخانه ای بر هنر مرشدی نظارت دارد. ضرب نوازی طی سالیان طولانی فشار بسیاری بر بدن وارد می آورد. چهار عضو بدن مرشدان در معرض ابتلا به بیماری قرار دارند. این نواحی عبارتند از حنجره، کلیه، بخش شنوایی گوش ها و پوست. با بررسی و مطالعه تجارب مرشدان دریافتیم با آموزش صحیح و اصولی، مراقبت وآمادگی لازم جسمی و روحی تا حدود زیادی بیماری های حنجره و کلیه در این افراد کاهش می یابد. هدف از پژوهش حاضر آن است تا علاوه بر معرفی برخی بیماری هایی که مرشدان زورخانه بدان مبتلا می شوند، اطلاعاتی در مورد پیشگیری و درمان این بیماری ها بر اساس دانش پزشکی عامیانه ارائه شود. تاکنون پژوهش مستقلی درباره بیماری های مرشدان زورخانه صورت نگرفته و تنها در برخی منابع به بروز بیماری های پوستی در میان آنان اشاره شده است. داده های ارائه شده بر پایه پژوهش های میدانی نگارنده و مصاحبه های عمیق با مرشدان پیشکسوت، زورخانه داران، سازندگان اسباب و آلات ورزش باستانی، باستانی کاران و حضور در زورخانه ها طی سال های 1396و 1397 در استان تهران به دست آمده است. کلید واژه ها مرشد- زورخانه- ورزش باستانی - بیماری
۷.

گوت کِ مال(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: سیاه چادر ایل سنگسر گوت ک مال گوت عشایر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 618 تعداد دانلود : 780
سیاه چادر نوعی مسکن عشایری است که ساختار آن متناسب با عوامل جغرافیایی و فرهنگی هر ایل تعیین می شود. ساختار سیاه چادر ایل سنگسر(مشهور به گوت) ترکیبی از دستبافته ها با مصالح بنایی است. بسترسازی در سیاه چادرهای سایر ایلات نیز انجام می شود با این تفاوت که در زیرسازی سیاه چادر های ایل سنگسر(مشهور به گوت کِ مال) علاوه بر ایجاد حریم و بستری هموار با ایجاد دیواره ها و سکوهایی کوتاه با مصالح بنایی نوعی فضاسازی صورت می گیرد که پس از برچیدن سیاه چادر باقی می ماند و در سال بعد با مرمتهای جزئی مجدداً مورداستفاده قرار می گیرد. در دهه های اخیر با افزایش خانه سازی در ییلاقات استفاده از سیاه چادر کمرنگ شده، لذا شناسایی و مستندنگاری معدود نمونه های باقیمانده فی نفسه ارزنده است. در این مقاله با شناسایی و بررسی 5 نمونه ی موجود از زیرسازی سیاه چادرهای ایل سنگسر به روش توصیفی تحلیلی، یک دسته بندی از ساختار این زیرسازی ها ارائه شده است. متغیرهای بررسی شده شامل موقعیت و ویژگی استقرارگاه ها در منطقه، تأثیر توپوگرافی و شرایط جغرافیایی بر طراحی، ابعاد، کاربری، فرم، دسترسی و مصالح است. نتایج نشان می دهند تغییراتی در ابعادوفرم، نوع مصالح و فضاهای ارتباطی و جابه جایی کاربریها در نمونه های جدید به وجود آمده است. به نظر می رسد ادامه ی این روند، گوت ها را از کاربری و کارآمدی اصیل خود دور خواهد کرد.
۸.

نقش عوامل فرهنگی و اجتماعی در نقش پردازی بر اسطرلاب های صفوی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: فلزکاری صفوی اسطرلاب نقوش اسطرلاب تزئین اسطرلاب صفوی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 748 تعداد دانلود : 556
اسطرلاب ها به عنوان پیشرفته ترین ابزار نجومی، در دوران اسلامی مورد توجه زیادی بودند و در ایران دوره صفوی، ساخت آن ها با به کارگیری دانش های بومی اهمیتی بیش از پیش یافت که نقوش، تزئینات و تغییرات ایجاد شده در آن ها حکایت از آن دارد و به نظر می رسد تحت تاثیر عواملی از جمله عوامل فرهنگی و اجتماعی در این دوره است. هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر بر نقش آفرینی بر اسطرلاب های صفوی ایران و بررسی تاثیرات آن ها می باشد. در همین راستا این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع تصویری و مکتوب کتابخانه ای و اینترنتی به بررسی عوامل: نجوم و خرافه گرایی، رسمی شدن مذهب تشیع، ملی گرایی، حمایت پادشاهان و پیشرفت هنر فلزکاری و رفاه نسبی اقتصادی طبقات جامعه می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که این عوامل موجب رونق حرفه اسطرلاب سازی، بومی سازی دانش آن، فراهم آمدن محیط مناسب برای فعالیت هنرمندان در این رشته و در نتیجه پرکارتر و ظریف تر شدن نقوش اسطرلاب ها شد و در نهایت این نقوش هویت ایرانی، شیعی و صفوی یافتند.
۹.

دانش بومی مداخله های حفاظتی دیوارنگاره های بوم پارچه در ایران(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: آرایه معماری دیوارنگاره بوم پارچه رویکردهای حفاظتی مداخله های حفاظتی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 580 تعداد دانلود : 497
یکی از خاص ترین گونه های دیوارنگاره، دیوارنگاره بوم پارچه است. در مسیر مدیریت مطالعات هدفمند و بلند مدت دیوارنگاره بوم پارچه، حفاظت صحیح از این آثار، قرار دارد. جهت حفاظت صحیح این آثار و تحلیل مطالعات حفاظتی انجام گرفته و اقدامات مورد نیاز آینده، ضروری است تا رویکردهای حفاظتی این آثار در بستر فرهنگی نیز مورد کنکاش قرار گیرند. بنابراین، در این پژوهش سعی شده است با مرور نتیجه اقدامات و مداخله های حفاظتی بر روی دیوارنگاره های بوم پارچه و نقاشی های روی کرباس و همچنین بررسی تجربه های حفاظت و مرمّت در ایران، رویکردهای حفاظتی معرفی شوند تا بتوان با تکیه بر آن، مداخله های صحیح و همچنین تحلیل صحیحی از اقدامات سال ها و دوره های گذشته بر روی این گونه آثار انجام داد. هدف از پژوهش پیش رو، دستیابی به دانش بومی شناخت و حفاظت دیوارنگاره های بوم پارچه دوره اسلامی و همچنین تحلیل مداخله های حفاظتی بر روی این آثار، در ایران است. در نتیجه این پژوهش، رویکردهای حفاظتی دیوارنگاره های بوم پارچه در دو بخش حفاظت مداخله ای و حفاظت پیشگیرانه تعریف شد تا بتوان بهترین نتیجه را از آن گرفت. هر کدام از رویکردها را در نظر بگیریم، حتماً باید به ویژگی دوگانه دیوارنگاره های بوم پارچه توجه شود و با توجه به شرایط اثر، اقدامات مورد نیاز انجام شود.
۱۰.

مطالعه دانش بومی گیاهان مورد استفاده بهره برداران در مراتع گوغر بافت استان کرمان(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: دانش بومی گیاهان دارویی کرمان گوغر بافت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 452 تعداد دانلود : 10
اتنوبوتانی به عنوان شاخه ای از دانش بومی به مطالعه چگونگی استفاده افراد یک قوم، یک فرهنگ و یا یک ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه می پردازد. این مطالعه با هدف معرفی گیاهان خوراکی و دارویی که توسط مردم بومی گوغر استفاده می شوند، انجام گردیده است. به همین منظور، طی تابستان 1398 و بهار 1399، گیاهان خوراکی و دارویی مورد استفاده افراد بومی در منطقه شناسایی شد. اطلاعات کسب شده در این پژوهش، در قالب مصاحبه آزاد، مصاحبه نیمه ساختار یافته و مشاهده مشارکتی گردآوری گردید. مصاحبه ها به صورت هدفمند از خبرگان محلی صورت پذیرفت. در مجموع 36 گونه با استفاده های خوراکی و دارویی شناسایی گردید که دانش مردم محلی در ارتباط با آن بسیار وسیع می باشد. این دانش شامل شناسایی گیاهان، زمان مناسب برداشت، اندام مورد استفاده، خواص دارویی، کاربرد های خوراکی، نحوه استفاده و همچنین در ارتباط با اکولوژی گیاهان می باشد. نتایج حاصل نشان می دهد که اندام برگ بیشترین استفاده خوراکی و دارویی را دارا می باشد. گیاهان خوراکی به صورت پخته و گیاهان دارویی به شکل خام بیشترین ترین شکل مصرف را دارند و بیشترین استفاده دارویی از گیاهان منطقه جهت معالجه بیماری های گوارشی می باشد.
۱۱.

نگرشی بر حرفه سنتی چینی بندزنی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: صنایع سنتی چینی بندزنی مرمت سفال ابزار سنتی دست ساز چسب های سنتی طبیعی گیاهی و حیوانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 758 تعداد دانلود : 971
یکی از هنرها و صنایع سنتی در معرض فراموشی، چینی بندزنی است. حفظ و جمع آوری تجربیات، دانش و فنون به کار رفته در این حرفه در جهت پاس داشت فرهنگ ایرانی ضرورت دارد. برای گردآوری اطلاعات از مطالعات میدانی و کتابخانه ای و مصاحبه با صاحب نظران و پیشکسوتان این هنر استفاده گردید و به پیشینه، شناخت و معرفی ابزارسنتی، مواد و روش تهیه و بکارگیری آن ها در مرمت ظروف چینی و سفالی پرداخته شد. مراحل مرمت این ظروف شامل بازچینی قطعات شکسته، سوراخ کاری، بست زدن، چسب زدن و مراحل تکمیلی ترک بندی و استحکامبخشی مضاعف می باشد. انواع چسب های سنتی طبیعی، گیاهی و حیوانی و همچنین آهک جهت تهیه بعضی از چسب ها، به دلیل مقاوم بودن در برابر رطوبت و آب بندی ، در این هنر مورد استفاده قرار می گیرند. اهمیت مطالعه این حرفه ها و فنون و مواد و مصالح به کار رفته بدین جهت است که بازشناسی و حفاظت از صنایع سنتی، حفاظت از اخلاق و سنت های زیست اصیل ایرانی را در پی دارد و می تواند پشتوانه حفاظت از آثار فرهنگی باشد. حفاظت از میراث فرهنگی منحصر به آثار معماری و میراث ملموس نیست و باید برای حفظ جامعیت آن همه اجزائی که در شکل گیری این فرهنگ نقش دارند، مورد توجه قرار گیرند.
۱۲.

پژوهشی بر طلاکاری جیوه ای بر روی نقره(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: طلا طلاکاری جیوه ای ساسانی SEM

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 355 تعداد دانلود : 872
طلاکاری جیوه ای روشی است که در دوره ساسانی برای تزئین آثار نقره به کار رفته است.این روش دارای ویژگی هایی است که باعث اتصال محکم لایه طلا به پایه نقره شده و لایه طلا با گذشت بیش از هزار سال از اثر جدا نشده است. در این تحقیق به معرفی طلاکاری جیوه ای پرداخته شده و این پرسش مطرح شده است که چه عاملی باعث دوام لایه طلا بر روی سطح نقره، بوده است؟ هدف از این پژوهش، یافتن شباهت ها و تفاوت ها بین اثر نقره دوره ی ساسانی و نمونه های حاصل از انجام تجربه های آزمایشگاهی است که منجر به شناخت چگونگی اجرای این روش و همچنین دلیل پایداری لایه طلا بر روی سطح نقره شده است. برای این منظور، طلاکاری جیوه ای بازیابی و اجرا شده و با یک نمونه قدیمی به عنوان شاهد مورد بررسی های متالوگرافی برای شناسایی ساختار قرار گرفته است.سپس به مطالعه و بررسی بیشتر سطح پوشش و چگونگی چسبندگی لایه طلا به فلز پایه با استفاده از ( SEM ) پرداخته شده است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که ، پوشش طلا از نوع پوشش نفوذی است که باعث چسبندگی محکم لایه طلا به پایه نقره می گردد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۱۸