اقتصاد کشاورزی و توسعه

با وجود تأکید بسیار زیاد بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی در اسناد بالادستی و برنامه های توسعه، واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی تحت تأثیر عوامل مختلف، در سه دهه گذشته روند افزایشی داشته به گونه ای که از نزدیک به 5 میلیون تن در سال 1360 به فراتر از 21 میلیون تن در سال 1391 افزایش یافته است. بر این اساس، هدف مطالعه حاضر شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر تقاضای واردات محصولات کشاورزی ایران در دوره زمانی 1370 -91 با استفاده ازتلفیق روش تجزیه و تحلیل اکتشافی اطلاعات (EDA) با الگوی تحلیل حساسیت مدل شبکه عصبی مصنوعی است. به این منظور، از اطلاعات مربوط به ۱1 قلم گروه کالای منتخب بخش کشاورزی شامل گندم، جو، برنج، ذرت،کنجاله سویا، روغن (سویاوآفتابگردان)،شکر، تخم مرغ، شیر، گوشت مرغ و گوشت قرمزاستفاده شد. نتایج الگوسازی فوق نشان داد که طی دوره مورد بررسی به ترتیب متغیرهای تولید ناخالص داخلی بدون نفت(5/29 درصد)، درآمدهای نفتی (7/27 درصد)، نرخ تعرفه(5/16 درصد) و میزان تولید داخلی محصولات کشاورزی(6/14 درصد) بیشترین اثر را بر تقاضای واردات و دو متغیر قیمت نسبی واردات محصولات کشاورزی(6/6 درصد) و میزان واردات محصولات کشاورزی با یک وقفه (1/5 درصد) کمترین اثر را بر تقاضای واردات محصولات کشاورزی داشته اند. C33; C5; Q17: JELطبقه بندی

تصور افزایش عملکرد ناشی از مصرف هرچه بیشتر آب و کود شیمیایی سبب استفاده بی رویه از این منابع وخسارت های مالی، تشدید عدم تعادل عناصر غذایی در خاک، وآلودگی خاک و آب شده است. به منظور مدیریت صحیح استفاده از آب و کود نیاز به اطلاعات جامع و کاملی از آثار اقتصادی و زیست محیطی روش های مدیریتی متفاوت است. از این رو، با استفاده از مدل شبیه سازی SWATآثار اقتصادی و زیست محیطی هر یک از راهبردهای مدیریتی شبیه-سازی شد، سپس با استفاده از روش برنامه ریزی ریاضی به تعیین الگوی کشت بهینه با توجه به محدودیت های کمی و محدودیت های زیست محیطی در اراضی کشاورزی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن پرداخته شد. بر اساس یافته های این مطالعه، امکان بهبود منافع اقتصادی و زیست محیطی با حرکت از وضع موجود به الگوی اقتصادی و یا اقتصادی-زیست محیطی وجود دارد. همچنین با حرکت از الگوی اقتصادی به اقتصادی-زیست محیطی، کاهش 31/0 درصدی منافع اقتصادی منجر به بهبود 58/6 درصدی تلفات نیتروژن می شود؛ به عبارت دیگر، به طور متوسط برای کاهش هر کیلوگرم نیتروژن رهاسازی شده در طبیعت، هزینه ای معادل 5/64 هزار ریال متحمل می شویم. طبقه بندی JEL:C61، Q53، Q57

با توجه به اهمیت صادرات و لزوم انجام نوآوری در محصولات صادراتی و در نتیجه انطباق با شرایط بازارهای جهانی، در این مطالعه به بررسی اثر نوآوری برصادرات کل و صادرات بخش کشاورزی در دوره 1355 -1389 با استفاده از الگوی تصحیح خطای برداری پرداخته شده است. متغیرهای سهم صادرات از تولید ناخالص داخلی، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، بهره وری نیروی کار، تعداد اختراعات ثبت شده و نام تجاری به عنوان شاخص های نوآوری مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بهره وری نیروی کار بر صادرات کشاورزی و صادرات کل تأثیر مثبت دارد. همچنین سرمایه گذاری مستقیم خارجی و اختراعات نیز رابطه مستقیم با صادرات کل و نام تجاری رابطه مستقیم با صادرات کشاورزی دارد. مطابق نتایج به دست آمده پیشنهاد می شود به وسیله آموزش کارکنان، سطح کارایی و بهره وری افراد افزایش یابد تا همگام با تغییرات فناوری، مهارت های افراد نیز ارتقا و از این طریق جامعه نیز توسعه یابد. طبقه بندی JEL: F17, O31

بخش کشاورزی در بیشتر کشورهای دنیا و به خصوص ایران نقش مهمی در توسعه ملی ایفا می کند. برنامه ریزی هدفمند توسعه این بخش نیازمند شناخت علمی و صحیح از وضعیت موجود مناطق برنامه ریزی است. از این رو، هدف تحقیق توصیفی- تحلیلی حاضر بررسی وضعیت توسعه کشاورزی دهستان های شهرستان پاوه و نیز رتبه بندی این دهستان ها با استفاده از روش ویکور است. به این منظور، تلفیقی از داده های ثانویه(اسناد انتشاریافته به صورت چاپی یا در وبگاه های رسمی سازمان ها) و نیز اولیه (تکمیل چک لیست به صورت مصاحبه حضوری) برای 91 شاخص مرتبط با توسعه کشاورزی در زیرمحورهای باغی، دامی، زراعی، پایداری، ساختاری- زیربنایی و آموزشی- نیروی انسانی (که مستخرج از مطالعات پیشین و نیز مصاحبه با صاحب نظران توسعه روستایی، جغرافیا و اقتصاد کشاورزی بود) مورد استفاده قرار گرفت. واحد شاخص ها با استفاده از روش تقسیم بر میانگین یکسان گردید و از روش مک گراناهان برای وزن دهی تک تک شاخص ها و از روش تحلیل سلسه مراتبی(AHP) برای وزن دهی هر یک از زیرمحورهای توسعه استفاده شد. نتایج نشان داد که بین دهستان های شهرستان از لحاظ توسعه کشاورزی در زیر محورهای مختلف اختلاف و نابرابری هایی وجود دارد و از لحاظ نتایج کلی، دهستان هولی در سطح اول، دهستان های سیروان، ماکوان و شمشیر در سطح دوم و دهستان شیوه-سر در سطح سوم توسعه کشاورزی قرار دارند. براساس نتایج مطالعه پیشنهادهایی در پایان جهت بهبود مدیریت و سیاست گذاری توسعه دهستان ها ارائه شد. طبقه بندی JEL: H53 , I18, I3, O14,P52 ,R11

هدف اصلی مطالعه حاضر اندازه گیری کارایی فنی، تخصیصی واقتصادی تولیدکنندگان کلزا در استان مازندران بوده است. به این منظور، 110 نفر از تولیدکنندگان کلزا در سال 1393در مناطق عمده کشت این محصول در استان مازندران، یعنی شهرستان های نکاء، بهشهر، ساری و جویبار، با استفاده ازروش نمونه گیری تصادفی خوشه ای طبقه بندی شده انتخاب شدند و اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه با کشاورزان به دست آمد. برای برآورد تابع تولید از ساختار تابع تولید متعالی استفاده شد که از بین تخمین های مختلف، روش مرزی تصادفی بهترین نتیجه را داشت. نتایج این مطالعه نشان داد که بین تعداد نیروی کار، ساعات شخم و دیسک، مقدار مصرف بذر، میزان مصرف کود اوره، میزان مصرف کود فسفات، میزان مصرف کود پتاس، مقدار مصرف سموم علف کش و سطح زیر کشت با متغیر وابسته( میزان عملکرد در واحد سطح) رابطه معنی داری وجود دارد. میانگین کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی کلزا کاران در استان مازندران به ترتیب 75%، 56% و42% درصد بوده است و افزون بر آن، بررسی تأثیر عوامل مختلف اقتصادی-اجتماعی بر انواع کارایی نیز نشان دادکه تعداد نیروی کار، ساعات شخم ودیسک، مقدار بذر، کود اوره، کود فسفات، کود پتاس، سموم علف کش، اندازه مزرعه، تاریخ کاشت، تاریخ برداشت واشتغال به کارهای غیر کشاورزی رابطه مستقیمی با کارایی کلزاکاران دارد. طبقه بندیJEL: D24 ، D61

طی دهه های اخیر، افزایش گازهای گلخانه ای و به ویژه دی اکسید کربن، گرم شدن کره زمین را در پی داشته است. از سوی دیگر، افزایش CO2 از طریق تسهیل فرایند فتوسنتز و نیز تعرق گیاهان می تواند موجب تغییر و حتی بهبود عملکرد محصولات کشاورزی شود. بنابراین، ارزیابی تأثیر نهایی افزایش این گاز در محیط تولید محصولات کشاورزی همواره موضوعی بحث برانگیز میان پژوهشگران بخش کشاورزی بوده است. با این توضیح، در مطالعه حاضر به پیش بینی آثار تغییر سطح انتشار CO2 بر الگوی کشت دشت همدان- بهار در دهه های آتی نسبت به سال زراعی 1391 -92 پرداخته شد. بدین منظور، ابتدا با استفاده از رهیافت ناپارامتری KNN حساسیت عملکرد محصولات زراعی منطقه نسبت به انتشار دی اکسید کربن برآورد گردید. در مرحله بعد، با به کارگیری رهیافت برنامه ریزی ریاضی و تدوین مدل PMP، شرایط الگوی کشت منطقه شبیه سازی و آثار تغییر سطح انتشار CO2 بر الگوی کشت، در قالب سناریوهای مختلف، بررسی شد. نتایج نشان داد که در افق کوتاه مدت 2020، افزایش سطح انتشار CO2 دارای آثار مثبت بر الگوی کشت است اما در بلند مدت این روند تغییر خواهد کرد. با این حال، استفاده متعادل از سوخت های فسیلی و غیرفسیلی و نیز بهره گیری از رویکردهای جهانی موجب دستیابی به بیشترین بازده ناخالص در سال های آتی خواهد شد. طبقه بندی JEL: C02، C45، Q54، R14

مطالعه حاضر با هدف مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی انجام شد. در این راستا، سیاست های آب کشاورزی با استفاده از برنامه ریزی ریاضی مثبت در 8 سناریو بر الگوی کشت محصولات زراعی استراتژیک شهرستان خرم آباد در سال زراعی 1391 -92 اعمال گردید. سناریوها شامل افزایش 200، 300، 400و 500 درصد در قیمت آب، کاهش 20 و 30 درصد در مقدار آب در دسترس و اعمال سیاست ترکیبی افزایش 100 درصدی در قیمت همراه با کاهش 10 و 20 درصدی در مقدار آب بود. طبق نتایج، در سیاست افزایش قیمت آب تا 500 درصد، سطح زیرکشت محصولات آبی کاهش و در مقابل، سطح زیرکشت محصولات دیم افزایش یافت. بیشترین کاهش مربوط به محصولات آبی کلزا و لوبیا قرمز با 31/0 و 2/0 درصد بود که حساسیت بالایی به افزایش قیمت آب نشان دادند. در کل، تغییر در الگوی کشت از محصول آبی به دیم انجام گرفت و صرفه جویی در مصرف آب در حد بسیار کم به اندازه 03/0 درصد رخ داد. در سیاست کاهش آب در دسترس، الگو به محصولات با بازده بالا و مصرف نهاده آب کمتر اختصاص یافت و صرفه جویی قابل توجه در مقدارآب تا 84/35 درصد صورت گرفت. بر اساس نتایج، پیشنهاد شد برای تأثیرگذاری بیشتر، سیاست افزایش قیمت به صورت پلکانی و تدریجی همراه با برنامه اعطای تسهیلات برای تبدیل روش آبیاری از سنتی به مدرن اجرا شود. طبقه بندی JEI: B21، B41، CO2، C6، C61، D28، D78، O13، O1، O18

بهره برداری بی رویه از آب های زیرزمینی، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، آثار منفی زیست محیطی به دنبال داشته است. اولین گام در جهت برنامه ریزی و مدیریت برای افزایش استفاده از منابع آب و خاک درک میزان بهره وری از این منابع در تولیدات کشاورزی است. در مطالعه حاضر اثر منفی ناشی از بهره برداری بی رویه بر تولید محصول پسته، وضعیت بهره وری استفاده از آب و در نهایت تصمیم به مهاجرت و امید به آینده کشاورزان در سال 1391 در دشت رفسنجان بررسی شد. به این منظور، با استفاده از روش پیمایشی و با تکمیل 110 پرسش نامه (روش نمونه گیری خوشه ای)، اطلاعات مورد نیاز به دست آمد. سپس برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش رگرسیون و آنالیز واریانس استفاده شد. تولید نهایی یک متر مکعب آب، 04/0 کیلوگرم پسته خشک تخمین زده شد. این میزان عملکرد تولید آب نسبت به 15 سال گذشته به میزان 33 درصد کاهش یافته است. همچنین مشخص شد که کاهش بهره وری منابع آب و نا امیدی به آینده منابع آب تأثیرات منفی متقابلی بر یکدیگر داشته اند. این مسئله بر تصمیم به مهاجرت کشاورزان تأثیرگذار بوده است. به منظور کاهش آثار منفی ناشی از برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی پیشنهاد شد در ارزیابی های اقتصادی طرح های آب بر، به هزینه ها و منافع اجتماعی توجه شود. در نهایت، پیشنهاد شد جهت جلوگیری از آثار منفی نا امیدی از آینده، اطلاع رسانی در خصوص منابع آب همراه با ارائه راهکارها و ایجاد امید به آینده باشد تا ضمن جلوگیری از کاهش بهره وری آب از تخریب بیشتر منابع جلوگیری شود. طبقه بندی JEL: Q01, Q25

از آنجا که بخش کشاورزی بزرگ ترین بخش مصرف کننده منابع آب شیرین کشور است، یکی از علل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه را نیز می توان به توسعه ناپایدار فعالیت های کشاورزی مربوط دانست. به همین جهت، جا دارد که راهکارهای احیای آن عمدتاً بر مدیریت آب مصرفی بخش کشاورزی متمرکز شوند و به نظرمی رسد که یکی از این طرح ها، تغییر الگوی کشت و استفاده از گونه های با نیاز آبی کمتر به جای گونه های پرمصرف تر باشد. لذا در پژوهش حاضر تلاش شده است با استفاده از مفهوم PES، ابتدا راهکار تغییر الگوی کشت در قالب استفاده از گندم و جو به جای گونه های چغندرقند، یونجه، ذرت و گوجه فرنگی به بهره برداران پیشنهاد شود، سپس نتایج به دست آمده از نظر اقتصادی ارزیابی گردد. منطقه مورد مطالعه در پژوهش حاضر، حوزه آبخیز سیمینه رود است. برای این منظور از روش تلفیقی مصاحبه و پرسش نامه جهت جمع آوری اطلاعات موردنیاز استفاده شد. یافته های این مطالعه نشان داد که چنین پیشنهادی در زمان انجام مطالعه (1393) از مقبولیت کافی بین بهره برداران برخوردار بوده و در صورت توفیق در جلب پشتیبانی مالی دولت، امکان اجرای موفق آن وجود خواهد داشت. ارزیابی اقتصادی طرح نشان می دهد که نسبت منفعت به هزینه طرح جایگزینی گندم به جای چهار گونه مورد بررسی 12/2 و برای جایگزینی جو 06/2 است. بنابراین با توجه به قابلیت اجرایی این طرح، پیشنهاد می شود با جداسازی ردیف بودجه مشخص، ضمن اجرای این راهکار در تمام زیرحوضه های دریاچه ارومیه، میزان کاهش درآمد بهره برداران -که در صورت اجرای طرح تغییر الگوی کشت اتفاق می افتد- پرداخت شود. طبقه بندی JEL: Q51, Q57

یکی از سیاست های حمایتی مهم از تولید کنندگان، حمایت یارانه ای از نهاده ها و یکی از متغیرهای مهم اقتصاد، بهبود بهره وری است. از این رو، در پژوهش حاضر علاوه بر ارزیابی سیاست های حمایتی از تولید کنندگان و سیاست حمایت یارانه ای از نهاده ها (با استفاده از شاخص های BP، MPS و PSE)، اثر سیاست حمایت یارانه ای از نهاده ها بر بهره وری بخش کشاورزی (با استفاده از روش رگرسیونی OLS) طی سال های 1368-1388 (برنامه اول تا چهارم) بررسی شد. نتایج نشان داد که اثر سیاست حمایت یارانه ای از نهاده ها بر بهره وری کل عوامل تولید در کوتاه مدت منفی و برابر 59% است اما در بلندمدت برابر 023/0 و معنی دار می باشد. اثر متغیر تحقیقات، آموزش و ترویج در کوتاه مدت 015/0 و در بلند مدت 205/0 به دست آمد. بنابراین به نظر می رسد حمایت یارانه ای از نهاده ها در کنار حمایت از طریق تحقیقات، آموزش و ترویج می تواند در بلندمدت آثار زیادی بر بهبود بهره وری کل عوامل تولید بخش کشاورزی داشته باشد. طبقه بندی JEL: H24، H25، Q16