آزیتا عباسی

در میان برون دادهای حوزه صرفی زبان، گاه به مواردی برمی خوریم که تقارنی بین صورت و معنای آن ها وجود ندارد و تحلیل این داده ها در چارچوب رویکردهای تکواژبنیاد با مشکل مواجه می شود. از جمله این موارد می توان به مکمل گونگی، نقش زدودگی، نقصان و همتانمایی اشاره کرد. در چنین مواردی، در چارچوب رویکرد صیغگانی در نظریه هایی مانند صرف تابع های صیغگانی استامپ (2001) و استوارت و استامپ (2007)، صورت نهایی مشتق است که اهمیت دارد. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه نظریه صرف تابع های صیغگانی، کلمات مشتق فعلی نامتقارن فارسی را که تناظر یک به یک بین صورت و معنای آنها وجود ندارد، به کمک ابزار نظری صیغگان تحلیل و تبیین میکند. تحلیل داده های نامتقارن فارسی در نظریه فوق مشخص کرد که این صورت ها با اعمال تابع صیغگان بر جفت ریشه فعل و مشخصه های درون یک صورتگاه در صیغگان فعل تعیین می گردند. فرض وجود بُعد صرفی و بُعد معنایی در سازمان صیغگانی یک واژه فعلی فارسی، تحلیل این پدیده های صرفی را در صورت کلمات مشتق فعلی موجه می سازد. لذا، عدم تقارن میان صورت و معنا دیگر مسئله ساز نخواهد بود و می توان به شیوه ای یکسان کلمات مشتق فعلی را -خواه دارای تقارن بین صورت و معنا، خواه بدون آن- تحلیل و تبیین نمود. در نتیجه این امر، تحلیل یکدست و مقرون به صرفه تری نسبت به تحلیل تکواژبنیاد ارائه می شود و دیگر نیازی به طرح راه حل های فرعی همانند تکواژ صفر، اشتقاق صفر، تکواژگونگی ستاک های متعلق به یک واژه نخواهد بود که همگی از فرض وجود رابطه یک به یک میان صورت و معنا نشأت می گرفت.

یکی از روش های شفاف سازی معنا در فرهنگ نویسی استفاده از تصاویر است. مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی مدخل های مصور سه فرهنگ یک زبانه فارسی از منظر دستوری و معنایی به الگوی رده شناختی تصویرگری در این فرهنگ ها دست یابد. این پژوهش با تکیه بر طبقه بندی اشتاین ( 1991 ) با به کارگیری روشی تحلیلی توصیفی، شیوه های تصویرگری در فرهنگ عمید ، فرهنگ معین و فرهنگ بزرگ سخن را مطالعه کرده و انواع تصاویر این فرهنگ ها را به لحاظ حوزه معنایی و هویت دستوری سرمدخل، ویژگی های دیداری تصاویر و محل درج آن ها واکاوی کرده است. به این منظور، تحلیل پیکره بنیادی صورت گرفت تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که چه مدخل هایی بیشتر مصور شده اند و چگونه می توان کارآمدی تصاویر در فرهنگ های لغت را افزایش داد. نتایج تحلیل توصیفی داده ها حاکی از آن است که مهم ترین عامل در افزایش کارکردهای ارتباطی تصاویر، بومی سازی، بافت مند کردن تصاویر و ارجاع درست آن ها به سرمدخلشان است که گاه با محل درج مناسب و گاه به واسطه شرح تصویر میسر می شود. همچنین مشخص شد که اسامی ذات در هر سه فرهنگ بیشترین تصاویر را به خود اختصاص داده اند . این پژوهش نشان می دهد که تحلیل رده شناختی تصاویر فرهنگ های یک زبانه فارسی امکان درک بهتر ساختار تصویرگری در این فرهنگ ها را فراهم آورده و برنامه ریزی برای جنبه های دیداری نسل نوین فرهنگ نویسی یک زبانه فارسی را تسهیل می سازد.

در برخی انگاره های صرفی با اتخاذ رویکرد صیغگانی در تحلیل اشتقاق و تصریف، تمایز سنتی میان تصریف و اشتقاق کم رنگ شده اند و تابع های صیغگان که نقش قواعد صرفی را به عهده دارند، بر پایه هر واژه در تصریف و واژه سازی  اعمال می شوند. در نظریه های استنباطی- بازنمودی هم چون نظریه صرف تابع های صیغگانی استامپ (2001) که رویکردی واژه بنیاد دارند، وجود صیغگان اشتقاقی نیز به موازات صیغگان تصریفی تأیید شده است. مسئله اصلی این پژوهش این است که چگونه می توان در زبان فارسی فرایندهای اشتقاقی و تصریفی را با توجه به معیارهای صرف تابع های صیغگانی با رویکرد صیغگانی مقایسه و تحلیل کرد. هدف از تحلیل صیغگانی روشن شدن سازمان بندی واژگان است تا نمایش صریحی از روابط مستقیم و غیرمستقیم بین صورت های یک واژه را نشان دهد. بدین منظور، شماری از فعل های فارسی، مشتقات و صورت کلمات تصریف شده و روابط بین آن ها بر اساس این معیارها بررسی و تحلیل شده اند. علاوه بر این، شبکه واژگانی بر اساس مدل بیچر (2004) برای صیغگان اشتقاقی مبتنی بر پایه فعل فارسی ارائه شد. مهم آن که، در این پژوهش دو رویکرد همسوی استامپ (2001) و بیچر (2004) را تلفیق کرده ایم تا در تحلیل صرفی فارسی، علاوه بر کاربرد رویکرد صیغگانی استامپ (2001)، روابط بین کلمات مشتق و مفاهیم صیغگانی  را نیز بر طبق مدل بیچر (2004) صریح تر تعریف و تبیین کنیم. شواهد نشان می دهد که عملکرد رویکرد صیغگانی به اشتقاق و تصریف (و سازوکارهای آن)، البته با درجات متنوعی از قاعده مندی صوری و انسجام معنایی، تقریباً یکسان است و فقط در برخی ویژگی ها تفاوت دارند که ناشی از نقش های متفاوت این دو می باشد. همچنین، در تحلیل صیغگانی واژه بنیاد، مسئله عدم تقارن یک به یک میان صورت و معنا رفع می شود که تحلیل تکواژبنیاد را به چالش می کشد، چرا که کلیت یک صورتگاه معرّف یک معنا است.

  تعریف نگاری، شاید مهم ترین نقشِ فرهنگ های یک زبانه باشد که بسته به هدف های نگارشِ آن ها و مخاطب هایشان، به شیوه های گوناگون انجام می پذیرد. یکی از شیوه های تعریف نگاری، بهره گیری از روابط مفهومی در فرهنگِ لغت است. پژوهش حاضر، بر آن است تا بر مبنای روشی تحلیلی-توصیفی، اهمیت استفاده از روابط معنایی در تعریف نگاری را برجسته نماید.  به این منظور، با به کارگیری چارچوب نظری کاساگراند و هِیل (Casagrande & Hale, 1967)، روابط معنایی در تعریف نگاری نمونه های استخراج شده از فرهنگ بزرگ سخن (Anvari, 2002) مورد واکاوی قرار گرفته اند. نمونه های پژوهش، با در نظر گرفتنِ این نکته که بتوانند حوزه های معنایی گوناگونی را در برگیرند، به صورت تصادفی انتخاب شدند. هدف از این بررسی، آن است که ببینیم آیا به کارگیری روابط معنایی به کارآمدی بیشتری در تعریف نگاری می انجامد و آیا به کارگیری روابط معنایی در تعریف نگاری، نیازمند کاربرد شیوه های متفاوتی در فرهنگ نویسی است؟ بررسی طبقه بندیِ سیزده گانه روابط معنایی در چارچوب نظری پژوهش نشان داد که الگوی نظری مورد اشاره به دلیل دقت و ظرافت در مرزبندیِ میانِ روابط معنایی، شایستگیِ آن را دارد که در فرهنگ های موضوعی با محوریت عناصر فرهنگ محورِ زبان، به کار گرفته شود. بررسی داده های پژوهش نشان می دهد که بهره گیری از روابط مفهومی در تعریف نگاری های فرهنگ بزرگ سخن، بیشتر به صورت ترکیبی مرسوم بوده است.

ظهور وام واژه ها از نخستین تبعات برخورد دو جامعه زبانی است. در سال های اخیر، پژوهش های فراوانی در باب ماهیت و کاربرد وام واژه ها در چارچوب مطالعات جامعه شناختی زبان صورت گرفته است. گاه استفاده پرتکرار و آگاهانه از وام واژه ها در متون ادبی بازتاب سبک و نیت نویسنده است که باید در فرآیند ترجمه و شیوه انتقال وام واژه ها به متن ترجمه لحاظ شود. پژوهش حاضر بر آن است تا، بر مبنای روشی تحلیلی-توصیفی، ضمن ذکر اهمیت وام واژه ها در متون ادبی و نحوه بازنمایی آنها در ترجمه این متون، به بررسی موردی ترجمه رمان امریکایی عطر سنبل، عطر کاج نوشته فیروزه جزایری دوما بپردازد. به این منظور، تعداد 148 وام واژه از این رمان استخراج شده و شیوه ترجمه آنها به فارسی، با در نظر گرفتن سه متغیرِ زبان وام دهنده، حوزه های معناییِ وام واژه ها و راهکارهای ترجمه، مورد مطالعه قرار گرفت. داده های پژوهش نشان می دهند که دو راهکار معادل گزینی و تعریف در اولویت انتخاب های مترجم قرار گرفته اند و این امر اغلب به کم رنگ شدن نقش فرهنگی وام واژه ها و نادیده گرفتن نیت نویسنده متن مبدأ از انتخاب واژه های غیرانگلیسی منجر شده است.

این پژوهش زبان شناختی درصدد آن است تا توانایی میزان درک و تولید جمله های مجهول در کودکان یک زبانۀ فارسی زبان را با این توانایی در کودکان دو زبانۀ آذری فارسی زبان مورد مقایسه و بررسی قرار دهد. دستور نقش و ارجاع به عنوان یکی از نظریه های ارتباطی- شناختی، چارچوب نظری مورد استفاده در این پژوهش است که بر پایۀ آن می توان دو نوع مجهول، شامل مجهول اصلی و مجهول غیر شخصی، را در زبان فارسی شناسایی کرد. در این پژوهش، 18 کودک یک زبانۀ فارسی زبان 5 تا 7 ساله از نظر درک و تولید جمله های مجهول اصلی و غیر شخصی با 18 کودک دوزبانۀ آذری فارسی زبان 5 تا 7 ساله مقایسه شده اند. این کودکان به طور تصادفی از مدارس شهرستان های تهران و سراب انتخاب شدند. ارزیابی میزان درک و تولید ساخت مجهول به کمک آزمون های تصویری انجام شد و داده های آزمون ها توسط نرم افزار اس. پی. اس.اس نسخۀ 19 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. متغیر مستقل در این پژوهش چند زبانگی و سن، و متغیر وابسته، میزان درک و تولید جمله های مجهول است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که چند زبانگی و سن تأثیر معنا داری بر روی درک و تولید جمله های مجهول اصلی و غیر شخصی ندارند.

پژوهش حاضر به بررسی محدودیت های ناظر بر ترتیب پسوندهای اشتقاقی زبان فارسی بر مبنای رویکرد محدودیت های پردازشی می پردازد. داده های این پژوهش از پایگاه داده های پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی جمع آوری شده است. برای انجام این پژوهش، 8  پسوند زبان فارسی در سلسله مراتب قرارگیری وندها در رویکرد پردازشی قرار گرفتند، آن گاه ارتباط بین رتبه بندی پسوندها در این سلسله مراتب با زایایی، نسبت های تجزیه پذیری و قدرت مرزی بررسی شد. همچنین، ارتباط بین جایگاه قرارگیری پسوندها در شکل دوبُعدی شماتیکی با زایایی، نسبت های تجزیه پذیری و قدرت مرزی بررسی شد. نتیجه این مطالعه نشان می دهد بین رتبه بندی پسوندهای مورد مطالعه در سلسله مراتب قرارگیری وندها در رویکرد محدودیت های پردازشی با زایایی، نسبت های تجزیه پذیری و قدرت مرزی ارتباط معنی داری وجود ندارد.

در تدریس زبان دوم، آموزش واژه ها با روش های مختلف نقش مهمی درارتقای دانش واژگانی زبان آموزان دارد. در این مطالعه، بر آموزش واژه های مشتق تمرکز شده است که به دو روش مستقیم و غیرمستقیم تدریس می گردد. در آموزش مستقیم به طور خاص از راهکار تجزیه واژه و آموزش نقش و معنای پسوندها استفاده شده و در آموزش غیرمستقیم، متن هایی در اختیار زبان آزموزان قرار گرفته که حاوی واژه های مشتق است. در این پژوهش، 40 نفر از فارسی آموزان مؤسسه دهخدا در سطح میانی یک، در قالب دو گروه کنترل و آزمایش، بررسی شده اند. آن ها در یک آزمون یکسان که دو بار به عنوان پیش آزمون و پس آزمون انجام شد، شرکت کردند. تحلیل داده ها از طریق آزمون تی مستقل نشان داد که این دو گروه در پس آزمون با یکدیگر تفاوت معناداری دارند؛ به این معنا که گروه آزمایش که پسوندها را به طور جداگانه همراه با نقش دستوری و معنای آن ها آموزش دیده بود، عملکرد بهتری نسبت به گروه کنترل داشت که تنها متن هایی حاوی واژه های مشتق در اختیار داشت. البته در تحلیلی دیگر مشخص شد که هر دو گروه پس از برخورد با واژه های مشتق، چه از طریق آموزش مستقیم و چه از طریق برخورد با متن های بیشتر، پیشرفت معناداری در یادگیری واژه های مشتق داشته اند. بنابراین می توان گفت تمرکز بر تدریس واژه های مشتق هم از طریق رویکرد غیرمستقیم و هم از طریق رویکرد مستقیم به آموزش «وندها»، می تواند دانش واژگانی زبان آموزان را افزایش دهد؛ اما روش مستقیم تأثیر چشم گیرتری دارد

در صرف تکواژبنیاد، تکواژ صفر به تکواژی گفته می شود که بار معنایی دارد، اما هیچ گونه تظاهر صوری ندارد؛ یعنی نه صورت آوایی دارد و نه صورت نوشتاری؛ به عنوان نمونه، کلمة «رفت» در زبان فارسی، فعل گذشتة سوم شخص مفرد است، اما در این کلمه هیچ نشانة صوری ای برای نشان دادن مشخصه های شخص و شمار وجود ندارد. گروهی از زبان شناسان کلمة «رفت» را به صورت [رفت-Ø]فعل تحلیل می کنند و مشخصه های شخص و شمار را به تکواژ صفر نسبت می دهند، اما تکواژ صفر از سوی بسیاری از محققان از جمله آرونوف (1976 و 1983)، لیبر (1981)، بائر (1983و 1988)، اشتکاور (1992) و ملچوک (1996)، به دلایل متعددی از جمله تعدد مقولات دستوری و تعدد معانی، مورد اعتراض قرار گرفته است. در این مقاله، ماهیت تکواژ صفر مورد بررسی دقیق تر قرار گرفته و مصادیق این تکواژ و شرایطی که زبان شناسان برای وجود آن مطرح کرده اند، معرفی شده است. آن گاه، پس از ارائة دلایلی که برای تأیید و رد تکواژ صفر برشمرده اند، با ارائة شواهد زبانی مشخص شده است که آنچه در منابع با عنوان «تکواژ صفر» می نامند، خلأای است بافتی در محور هم نشینی که گویشور با توجه به بافت زبانی و غیرزبانی ای که در دسترس دارد، آن را پر می کند.

این مقاله به معرفی نظام واژه سازی در چارچوب نظریه نام نگری اشتکاور می پردازد. نظریه نام نگری اشتکاور نظریه ای شناخت محور است که نیازهای نام گذاری جوامع زبانی را مدنظر قرار می دهد و بر نقش فعال و ظرفیت شناختی مبدع یا واژه ساز در خلق واژه تأکید می کند. هدف از نگارش این مقاله، توصیف نظام واژه سازی در چارچوب نظریه نام نگری اشتکاور است، ضمن آن که تلاش خواهد شد با اراﺋه نمونه هایی از واحدهای واژگانی زبان فارسی، مبانی این نظریه تبیین و ارزیابی شود. تحلیل داده ها نشان داد که با توجه به طرح واره نظریه نام نگری و وجود هفت سطح یعنی جامعه زبانی، واقعیت فرازبانی، سطح مفهومی، سطح معنایی، سطح نام نگری، سطح نام گیری و سطح واجی و همچنین با وجود پنج نوع واژه سازی مفروض در این نظریه می توان نظام های واژه سازی را توصیف و تبیین کرد.

میان زایایی ساختواژی و تعداد محدودیت های حاکم بر عملکرد زایای فرایندهای ساختواژی رابطة معکوس وجود دارد؛ به این ترتیب که با افزایش تعداد این محدودیت ها، زایایی ساختواژی کاهش می یابد. گروهی از محدودیت های زایایی ساختواژی، ساختاری هستند که از آن جمله می توان به محدودیت های صرفی و نحوی اشاره کرد. محدودیت های صرفی شامل طبقة صرفی پایه، ساخت صرفی پایه و وند موجود در آخرین لایة پایه و محدودیت های نحوی شامل محدودیت های چهارچوب زیرْمقوله ای و ساخت موضوعی هستند.