بهروز افخمی

در طی ادوار مختلف اسلامی، بنا بر اعتقادات و باورهای مذهبی و فرهنگ و جغرافیای خاص هر منطقه از ایران، سنگ قبر های متنوعی در اشکال و ابعاد مختلف مورد استفاده قرار گرفته که از آن جمله می توان به افراشته، محرابی، ساده ایستاده، صندوقی، گهواره ای، قوچ شکل، شیر سنگی، اسب شکل اشاره کرد. از مهمترین این دسته از سنگ قبرها، از منظر معناشناختی و باورهای اسطوره ای، قوچ های سنگی هستند که عموماً در نیمه غربی ایران و بالاخص در شمال غرب و غرب ایران یافت می شوند. بررسی و مطالعه این گروه از سنگ قبرها می تواند به نمودارسازی و کشف مفاهیم این آثار ارزشمند در هنر ایرانی – اسلامی منجر شود و در نهایت می تواند به اهداف و جوابی منطقی برای سؤالات زیر نیز دست یابد: اهداف: الف.  بررسی و مطالعه قوچ های سنگی گورستان های حاوی این سنگ قبر ب. نمادشناسی و مطالعه کهن الگوی قوچ های سنگی و تطبیق آن با مفهوم شناختی این نقش در ایران باستان ج.بررسی طرح و نقوش موجود بر روی قوچ ها سؤالات: قوچ های سنگی در گورستان های دوران اسلامی ایران، در کدام حوزه جغرافیایی و در چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته است؟ باورها و اعتقادات نهفته در تندیس قوچ سنگی در گورستان های ایران کدام بوده و چه ارتباطی بین مفاهیم و نمادشناسی این نقش در دوران اسلامی با نقش آن در پیش از اسلام وجود دارد؟ انواع نقوش بر روی قوچ های سنگی کدامند و ریشه های آنها چیست؟ در این راستا، پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی – تحلیلی و تاریخی و به کمک اسناد کتابخانه ای و بررسی های میدانی به دنبال معناشناسی، جست و جوی کهن الگویی و همچنین ریشه شناسی اعتقادی نقش قوچ در سنگ قبور اسلامی ایران، از طریق پی جویی آن در طول دوره های پیش از تاریخ و تاریخی است. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که قوچ های سنگی بیشتر در نیمه غربی ایران یافت می شوند و غیر از چند مورد، اکثراً متعلق به قرون نهم و دهم هجری هستند. قوچ در ایران باستان نماد باروری و به عنوان نشانه ای از فر ایزدی و در ارتباط با خدای پیروزی یعنی بهرام بوده است.  قرار گرفتن نقش قوچ به شکل سنگ قبر روی گورهای دوران اسلامی، به معنای طی طریقت و فرزانگی و نشان از استحاله فرد متوفی است. بنا بر اعتقاد مردم، حضور قوچ های سنگی در گورستان ها، مانع از ورود شیاطین می شده و استفاده از آنها با ظاهری انتزاعی  نشانه دلاوری و رشادت دلیران ایرانی و حاکی از مردانگی، قدرت و شجاعت آنان است.

در سال های اخیر تفکر جهانی در مورد میراث فرهنگی تغییرات قابل توجهی داشته است. بطوری که میراث فرهنگی و منابع میراث باستان شناختی را به عنوان یک منبع اقتصادی مهم به رسمیت شناخته اند. متأسفانه در کشور ما، با وجود غنا و ارزش های بی بدیل میراث فرهنگی؛ راهبرد مشخصی برای بهره بردای اقتصادی از میراث فرهنگی مشاهده نمی شود. هدف این مقاله انتقاد به وضعیت موجود مبنی بر عدم از استفاده از ظرفیت-های اقتصادی عظیم میراث فرهنگی کشور در قالب اقتصاد فرهنگی و مقاومتی است. در این مقاله؛ مدیریت میراث فرهنگی، حوزه ی شمول میراث فرهنگی و راهکارهای توسعه اقتصادی مبتنی بر میراث فرهنگی از دیدگاه صاحب نظران باستان شناسی ایران، مطالعه شده است. روش این تحقیق پیمایشی بوده که از پرسشنامه برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. متخصصان باستان شناسی ایران موافق با رهیافت «اقتصادی کردن میراث فرهنگی» هستند. ارزیابی نظرات آنان نشان می دهد که آنها با تمامی مولفه های اقتصادی کردن میراث فرهنگی موافق بوده و داده های آماری بدست آمده قابل تعمیم به جامعه آماری متخصصان میراث فرهنگی کشور با سطح اطمینان 99 درصد می باشد. بهره برداری اقتصادی از میراث فرهنگی قطعا در راستای راهبرد های « اقتصاد مقاومتی» مقام معظم رهبری و مصداق رویکرد استفاده از تمامی ظرفیت ها برای توسعه اقتصادی کشور است .

هدف این پژوهش، مطالعه میزان رضایت گردشگران میراث و عوامل مؤثر بر آن از مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است. شرکت کنندگان 400 نفر از گردشگران مراجعه کننده به مجموعه جهانی شیخ صفی بودند که به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. پرسشنامه شامل سؤالاتی در مورد انگیزه های بازدید از مجموعه، میزان رضایت از بخش های مختلف مجموعه و خدمات ارائه شده بود که بعد از نهایی شدن با نرم افزار SPSSمورد تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد که رضایت گردشگران از مجموعه جهانی بسیار پایین است و در حد نام و اندازه محوطه جهانی نیست. عدم رضایت به ویژه در میان قشر فرهیخته جامعه بازدید کننده بسیار بالا است. این تحقیق نشان می دهد که رضایت گردشگران از محوطه های میراث، برای متولیان و مسئولان میراث فرهنگی کشور تا حال، موضوعیت نداشته و امر مهمی تلقی نشده است.

«سارای» جزو میراث معنوی مردم آذربایجان است که در فرهنگ، تفکر و نوع نگاه آنان ریشه دارد؛ به گونه ای که در ادبیات شفاهی، موسیقی، داستان و شعر جلوه گر شده است. در این پژوهش به میراث فرهنگی ناملموس به عنوان سرمایه ای فرهنگی نگریسته می شود که می تواند زمینه ساز اراده، مقاومت و استدلالات فردی کنشگران حال حاضر جامعه برای گذر از بحران های فرهنگی و اجتماعی قرار گیرد. بازنمایی مفهومی از افلاطون است که در ایده و عمل اندیشمندان متأخر در حوزه میراث معنوی ظهور یافته و امروزه بحث اصلی دانشگاهی است. این تحقیق به روش کیفی انجام شده است و ماهیتی توصیفی و پدیدارشناختی دارد و هدف از آن مطالعه پایداری ارزش های معنوی و یا بازنمایی آن در زندگی شهری مردم اردبیل با مطالعه میراث معنوی سارای در زندگی امروزی زنان شهر اردبیل است. میراث فرهنگی ناملموس دربردارنده ارزش های تاریخی، فرهنگی، معنوی، علمی، زیبایی شناسی و ارزش روح زمانه است و می تواند در رشد و تحرک ارزش های مشترک و بازنمایی ارزش ها در زندگی روزمره مردم مؤثر باشد. داستان «سارای» از روال های زندگی دیرین مردم ایران و منطقه آذربایجان پرده برداشته است و از سویی به وجود فرهنگ مقاومت و اخلاق مدار این منطقه اشاره دارد و امروزه می تواند در احیای ارزش های اخلاقی، تعهد به خانواده برای نسل های حال و آینده بازنمایی و ارائه شود.

امروزه موزه ها در جهان نقش توسعه ای داخلی و خارجی دارند. «موزه» ها نهادی مؤثر در تعامل و همکاری بین المللی به شمار می آیند و در توسعه آموزش، مهارت های خلاق، و خودباوری فرهنگی در کشورها نقش مؤثری دارند. تجربه های جهانی حاکی از این است که موزه ها به مثابه نهادی پویا در جامعه در ارتقای دانش عمومی در حوزه میراث فرهنگی به طور مؤثری عمل می کنند و در کارآفرینی فرهنگی تأثیرگذار بوده اند. در آموزشْ دانش های مرتبط با حوزه میراث فرهنگی، مطالعات موزه، و دانش موزه داری ازجمله آموزش های پایه و تخصصی به شمار می آیند. باوجود اهمیت موزه و پتانسیل های بی بدیل موزه داری در کشور، چهارچوب مفهومی و عملیاتی موزه در ایران با فقر دانش حرفه ای روبه روست. انتشار کتاب مطالعات موزه تاحدودی این خلأ را پر کرده است و فرصتی برای علاقه مندان این حوزه مطالعاتی به وجود آورده است. کتاب حاضر هرچند به لحاظ علمی و محتوایی با انتقاداتی روبه روست، باتوجه به این که جزو پیش گامان در حوزه مبانی مطالعات موزه تلقی می شود فی نفسه حرکت ارزش مند و روبه جلویی تلقی می شود. در این نوشتار، کتاب حاضر عمدتاً به شکل محتوایی و علمی موردبررسی و نقد واقع می شود و پیش نهاد هایی در کل متن مقاله ارائه شده است که تدوین کنندگان درصورت صلاح دید و وارددانستن آن ها می توانند در چاپ بعدی این موارد را مدنظر قرار دهند.

سنگ قبور از مظاهر ارزشمند هنر اسلامی به شمار می رود؛ به طوری که در ویژگی ها، نقوش و حتی فرم آن ها، اندیشه، اعتقادات و ارزش های فرهنگ ایرانی-اسلامی را می توان مشاهده نمود. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و یافته های آن مبتنی بر بررسی های میدانی و مطالعات اسناد گردآوری شده است، به بررسی و تحلیل نقوش سنگ قبور دوره قاجار گورستان دارالسلام شیراز پرداخته و در این راستا اهداف پیشِ رو را دنبال می کند: 1- سنگ قبرهای دارالسلام شیراز دارای چه نقوشی بوده و مضامین نمادین آن ها چیست؟ 2- نقوش ایجاد شده برروی سنگ قبرهای دارالسلام شیراز ردپای باورهای اسطوره ای و مذهبی کدام دوره یا ادوار تاریخی و فرهنگی ایران را نمایان می سازد؟ بررسی های صورت گرفته بر روی سنگ قبور مربوط به عصر قاجار گورستان دارالسلام شیراز اثبات می کند که این سنگ قبرها شامل نقوش متنوعی از تصاویر انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و کتیبه است. به طور کلی، بیشتر این نقوش در عین دارا بودن معانی و نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود هستند. از طرف دیگر با توجه به غالب شدن تفکر ملی گرایی در دوره قاجار، تصاویر این سنگ قبرها به گونه ای تداوم نقش مایه های دوران ساسانی و هخامنشی را نشان می دهند که با فرم و محتوایی نسبتاً متفاوت ایجاد شده است.

راه ابریشم یکی از مهترین دستاورهای بشری در طول تاریخ برای ارتباط همه جانبه انسان ها و فرهنگ ها در شرق و غرب دنیای باستان بوده است. موجودیت راه ابرایشم از دوره اشکانی قابل اثبات بوده که نه تنها حرکت و چرخش اقتصادی و اجتماعی را در دنیای باستان ممکن ساخته؛ بلکه به یکی از مهم ترین ابزار تبادل فرهنگ، هنر و زبان نیز در طول مسیر شده است. جاده ابریشم طی قرون متمادی شاهراه ارتباطی میان شرق و غرب آسیا بوده و سرزمین ایران به عنوان سرزمین واسط مبادلات بین المللی؛ تسهیلات، تأسیسات و امنیت را برای راه ابریشم، فراهم کرده است. این پژوهش با جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی – تحلیلی، مولفه های ابعاد اجتماعی راه ابریشم را بررسی کرده است. برآیند نشان می دهد، تأثیر راه ابریشم جنبه های اقتصادی، فرهنگی را متأثر ساخته و در بعد اجتماعی منجر به رونق صنایع وایجاد اشتغال، استاندارسازی پول، افزایش درآمد به واسطه گمرک خانه ها، افزایش امنیت راه ها و ایجاد زیر ساخت ها و... شده است.