حسنعلی عرب

فناوری سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بالغ بر 30 سال است که برای مطالعات باستان شناسی به کار می رود و به طور فزاینده ای درحال گسترش است. گسترش استفاده از این سیستم در باستان شناسی، نتیجه تکثیر و دردسترس بودن برنامه های نرم افزاری جغرافیایی، پیشرفت در فناوری رایانه و فراوان بودن داده های مکانی در زمینه باستان شناسی است. باستان شناسی ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در سال های اخیر بررسی ها و پایان نامه های زیادی بخشی از مطالعات خود را به این مقوله اختصاص داده اند. این مقاله با مروری بر ضرورت استفاده از نظریه های مکانی در باستان شناسی، به بررسی و نقد کاربرد این سیستم در باستان شناسی ایران می پردازد. پس از بررسی فعالیت های انجام شده مبتنی بر این سیستم در ایران که در دو حوزه چشم انداز و درون محوطه ای انجام شده است، مشخص شد که عدم آشنایی کامل باستان شناسان با قابلیت ها و امکانات این سیستم و توجیه نشدن کاربران آشنا با این سیستم که از دانش آموختگان رشته های جغرافیا بوده و درصدد کمک به باستان شناسان برآمده اند، ازجمله مهم ترین مشکلات بر سر راه کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در باستان شناسی ایران است؛ هرچند می توان عوامل دیگری چون دشواری ساخت مدل مکانی برای تمامی اشیا و شکل های متنوع به دست آمده از کاوش، به روزرسانی نشدن بانک های اطلاعاتی به دلیل طولانی بودن روند تفسیرهای باستان شناسی از کاوش تا آماده شدن برای چاپ، پیچیدگی مشاهده های باستان شناسی، تنوع زیاد ابزارها، مفاهیم و کارکردهای خاص، نقشه کشی و تجزیه و تحلیل تصویر، تنوع فرهنگی و منطقه ای، گاه نگاری و چارچوب های تاریخی، هزینه بر بودن و نبودن توافق در بین باستان شناسان ایرانی را نیز در این امر دخیل دانست.

بررسی اقتصاد دوره های باستان با تعمیم مبانی اقتصاد امروز به آن، بر اساس تفاوت های بنیادین این دو سیستم اقتصادی، ناکارآمد بوده و بایستی در این زمینه با ظرافت و دقت بسیار عمل کرد. هدف این مقاله برآورد درآمدهای مالیاتی دولت ساسانی است. با استناد بر متون تاریخی و برخی از منابع باستان شناسی، مالیات های سرانه و ارضی عمده ترین منابع مالی دولت ساسانی شناخته می شوند. سکه های دوره ساسانی بازتابی از اقتصاد پرفراز و نشیب این دوره است که نمودارهای تهیه شده از آنها منابع تاریخی را تایید می نماید. هر یک از انواع مالیاتها در سه بخش بررسی شده که شامل ارزیابی ارزش و جایگاه مالیات، چگونگی روند مالیات گیری و مقدار آن می باشد. این مقاله ضمن ارزیابی کمی و کیفی الگوهای مالیاتی، زیرساخت اقتصاد ساسانیان را کاملا مبتنی بر کشاورزی دانسته و قباد را آغازگر و ادامه دهنده اصلاحات و تحولات اقتصادی می شناسد. در پایان با برآورد نظام مالیاتی دوره ساسانی روند روبه رشد آن با استفاده از منابع تاریخی نشان داده شده است.

مدت زیادی است که باستان شناسان برمبنای نظریه هایی مانند رهیافت مستقیم تاریخی، اقدام به مطالعه جوامع معاصر کرده و براساس مدارک باستان شناختی و مطالعات مردم نگاری، جوامع گذشته را بازسازی می کنند. آنچه در فرهنگ عامه مردم وجود دارد، بخشی از پژوهش های آن ها را دربر می گیرد. براساس آداب و رسوم فعلی که در میان مردم منطقه بختیاری نشین وجود دارد، برخی از آثار باستانی که «استودان» نام دارند را به کوچ گران مربوط دانسته و معتقدند، افراد فرتوت را هنگام کوچ در آن ها قرار می دادند. در این مقاله ابتدا محیط جغرافیایی منطقه به عنوان زمینه تحقیق قلمداد شده و سپس با نگاهی مردم شناسانه، قوم بختیاری و آداب و رسوم آن ها بررسی شده و سپس با رویکردی باستان شناختی و بررسی داده های جدید این حوزه، سعی در ارزیابی این امر داشته و آن را برآمده از اذهان عامه مردم به دلیل ناآشنایی آن ها با کاربری دقیق این آثار دانسته است.

جزئیات ساختار فرهنگی حکومت های منطقه ای در دوره اشکانی به عنوان بخشی از روند توسعه و تحول پادشاهی، سوای بدنه پادشاهی آن ها به ندرت مورد توجه قرار گرفته است. الیماییدها در جنوب غربی ایران امروز از حکومت های مؤثر در پادشاهی اشکانیان از برخی جنبه ها مورد مطالعه قرار گرفته اند. مذهب الیماییدها از جمله مباحثی است که برخی پراکنده به آن پرداخته اند. دیدگاه ها در این خصوص بسیار متنوع و گاه متناقض است. در این مقاله ابتدا موقعیت جغرافیایی الیماییدها ارزیابی و مطرح شده و سپس به طرح مسئله پرداخته و دیدگاه های مختلفی که در مورد دین آن ها ابراز شده جهت بیان مسئله و پیشینه مطالعاتی آورده می شود. آن گاه به بررسی برخی از نقوش برجسته و شواهد باستان شناختی عمدتاً جدید الیماییدها پرداخته می شود که در حقیقت به دلیل ارتباط بیشتر با موضوع مقاله از این جامعه آماری، نقوش برجسته و آثار الیماییدها تفکیک شده اند. در انتها این مواد تحلیل شده و احتمال گسترش دین زرتشتی در پایان دوره اشکانی در برخی از نقاط سرزمین الیمایید ارزیابی می گردد.

دهانه غلامان، محوطه ای هخامنشی واقع در سیستان (زرنگ دوره هخامنشی) است که در ابتدای این دوره بدون هیچ گونه پیشینه استقراری ایجاد شده و پس از 150 سال متروک می شود. این محوطه، با انتقال آب از یکی از شعبه های هیرمند مشروب شده و با وجود زمین های مساعد کشاورزی و نیز محیط نیزارهای اطراف هامون تغذیه می شود. سازه های معماری این محوطه با توجه به شرایط بومی، با استفاده از مصالح بوم زاد، خشت، ساخته شده و پراکندگی سازه ها در این محوطه نیز همچنان که با قابلیت های طبیعی سازش یافته، از الگو و سبک ایرانی مبتنی بر بافت اجتماعی و کاست هند و اروپایی پیروی کرده و باعث ایجاد چند بلوک (محله) شهری متفاوت شده اند؛ الگویی که با استقبال جوامع شهری در خاور نزدیک، در دوره های تاریخی اشکانی و ساسانی نیز همچنان ادامه می یابد. همچنین، مدلی که عامل شکل گیری بافت شهری در شهرهای سلطنتی دوره هخامنشی شده، با سبک و سیاقی متفاوت در این محوطه دیده می شود. هر چند شکل گیری این شهر، متأثر از نفوذ نخبگان دوره هخامنشی در منطقه سیستان بود، ولی متروک شدن آن، به دلیل عدم شکل گیری هویت شهری یا شهریگری نزد ساکنین آن اتفاق افتاد. با این حال، بر اساس انباشت حافظه معماری بومی در این محوطه، این فرض پایه گذاری می شود که از اواخر عصر مفرغ و پایان کار شهر سوخته تا دوره هخامنشی، علی رغم به دست نیامدن آثار و شواهد باستان شناختی، استقرارهایی در این منطقه وجود داشته اند

من الجدیر ملاحظه التکافؤ وفی بعض الأحیان؛ عملیّه النسخ من قِبل فنانّی الحقبه الإسلامیه لموتیفات الآثار الفنیّه والثقافیّه فی العصر الساسانی؛ وهی تعکس –وبوضوح- مدی سعه التأثّر الکبیر من ثقافه الساسانیین وفنّهم. ینهج بحثنا هذا المنهج التحلیلی من حیث الماهیّه والجوهر، وقد استخدمنا الوثائق المکتبیه فی جمع المعلومات حتّی یتهیّأ لنا المجال لدراسه علل الموتیفات الفنیّه فی العصر الساسانی فی آثار العصور الإسلامیّه وتناولنا أیضاً الأسباب المؤثّره فی البحث حول علل استمرار الموتیفات فی غضون العصور المعنیّه؛ لأنّه لا یتهیّأ لنا النظره الصحیحه بالنسبه إلی الآثار الفنیّه فی العصور الإسلامیّه إلّا من خلال الاستیعاب العمیق بالنسبه إلی جذور هذه الآثار ومضامینها. ترجع استمرار توظیف واستخدام الموتیفات التی تتعلق بفتره ماقبل الإسلام، فی العصر الإسلامی، لعدّه أسباب؛ وهذا الخلاف یتبیّن من خلال الظروف التأریخیه والجغرافیه الّتی تمّ فیها خلق العمل الأدبی، یمکن فی هذا الصدد الإشاره إلی توغّل الأشراف والعوائل والحکومات الإیرانیه ووجود الأدب وتأریخ إیران الشفهی إلی جانب ما تبقّی من المستوی الأعظم من آثار الدوله الساسانیه بعد الإسلام، بحیث أصبح کلّ ذلک أرضیّه خصبه لانتقال الأدوار والمضامین من تلک العصور إلی العصر الإسلامی.

نقش برجسته های الیمایید دارای شاخصه هایی هستند که اغلب شناخته شده است. در بازدیدی که در منطقه رامهرمز صورت گرفت؛ نقش برجسته سرحانی کشف گردید. در این مقاله، پس از معرفی نقش برجسته نویافته سرحانی، آن را از لحاظ موضوعی و سبکی مورد بررسی قرار داده و گاهنگاری آن را ارایه می نماییم.