افشین دانه کار

بهره گیری از شاخص های اقلیم آسایش برای توسعه گردشگری در مناطق تحت حفاظت، برای برنامه ریزی صحیح در این مناطق، دارای اهمیت بالایی است. مطالعه حاضر با هدف شناسایی و انتخاب بهترین شاخص اقلیم گردشگری برای تعیین زمان مناسب و توسعه فعالیت های گردشگری در منطقه حفاظت شده حرا، به رتبه بندی شاخص های اقلیمی پرداخت. جمع آوری داده های اقلیمی برای سال های 1996 تا 2021، از ایستگاه سینوپتیک قشم تهیه شد. سپس به بررسی شاخص های اقلیم آسایش از جمله اقلیم گردشگری، اقلیم تعطیلات، بیکر، استاندارد دمای مؤثر، فشار عصبی، ترجونگ و ماهانی پرداخته شد. مطابق نتایج، در شاخص اقلیم گردشگری بهترین زمان آذر، دی، بهمن، اسفند و فروردین، و در اقلیم تعطیلات آذر، دی، بهمن و اسفند می باشد. در شاخص بیکر نیز آذر، دی، بهمن، اسفند و فروردین، شرایط محیط برای فعالیت های گردشگری مناسب است. در شاخص دمای استاندارد مؤثر آذر، دی، بهمن و اسفند مناسب ترین ماه ها شناسایی شد. همچنین در شاخص فشار عصبی، مطلوب ترین زمان مهر و اسفند می باشد و در شاخص ترجونگ دی، بهمن و اسفند بهترین ماه ها انتخاب شدند. در نهایت در شاخص ماهانی آذر، دی و بهمن از مطلوبیت بیشتری برخوردارند. به طورکلی رتبه بندی شاخص های اقلیمی نشان داد که شاخص اقلیم گردشگری دارای جامعیت بیشتر و با توجه به شرایط اقلیمی منطقه، از نتایج واقعی تری برخوردار است. در بین شاخص ها همچنین، به ترتیب بیشترین رتبه به شاخص های ترجونگ، اقلیم تعطیلات، ماهانی، دمای استاندارد مؤثر، بیکر و فشار عصبی اختصاص یافت. نتایج این مطالعه به برنامه ریزان گردشگری کمک می نماید تا به تعیین زمان مطلوب گردشگری در این منطقه اقدام کنند. 

ارزیابی میزان پایداری و موفقیت جنگلکاری ها، استراتژی و راهنمای مناسبی را جهت مکان یابی صحیح عملیات های توسعه و احیای جنگل ها فراهم می کند. در این مطالعه وضعیت پایداری جنگلکاری های مانگرو در 7 رویشگاه سواحل استان سیستان و بلوچستان ایران در دوره زمانی 1374 تا 1390 ارزیابی شده است. فرایند ارزیابی از طریق بررسی کمّی شاخص های تغییرات سطح، تغییرات تراکم، رشد ارتفاعی و زادآوری جنگل به انجام رسید. در این خصوص از تفسیر چشمی تصاویر ماهواره ای و روش نمونه برداری تصادفی با قطعات نمونه 1 آری دایره ای شکل استفاده شد. مطابق این بررسی در بازه زمانی 16 ساله، 5 میلیون و 457 هزار اصله نهال حرا در سواحل استان کاشته است که عمدتا فاصله کشت آنها 3×3 متر بوده است. نتایج نشان داد 1170 هکتار عرصه از سواحل استان به جنگلکاری حرا اختصاص داده شد که این میزان در سال 1390 به 303/9 هکتار کاهش پیدا کرده است. همچنین مطابق این بررسی رویشگاه های پزم و تنگ در وضعیت ناپایداری خیلی زیاد، رویشگاه های تیس و گالک در وضعیت ناپایداری زیاد، رویشگاه های ناصرآباد و بیردف در وضعیت گرایش به ناپایداری و تنها رویشگاه راشدی در وضعیت پایداری بسیار بالا قرار دارد. بر اساس این مطالعه در مجموع میزان موفقیت جنگلکاری های انجام شده 25/9 درصد است. نتایج ارزیابی پایداری نشان داد به جز رویشگاه راشدی، همه خورهای جنگلکاری شده در وضعیت ناپایداری قرار دارند. مکان یابی نامناسب و وقوع طوفان گونو در سال 1386 دلیل اصلی عدم موفقیت 74/1 درصدی عملیات جنگلکاری در منطقه است. 

پیشینه و هدف     پایش روند تغییرات بلندمدت کاربری های اراضی در مناطق حفاظت شده و ارزیابی ریسک اکولوژیک، یکی از روش های مدیریتی مناسب برای پیش گیری از روند تخریب و تهدید زیستگاه در این مناطق است. منطقه حفاظت شده حرا به عنوان بزرگ ترین رویشگاه های طبیعی در حوزه خلیج فارس شناخته شده است و از نظر تنوع در فرم رویشگاه، دارای سه تیپ دلتایی، جزیره ای و ساحلی با پوشش های پرتراکم کم تراکم و تنک می باشند. این منطقه هم چنین از غنای بالای گیاهی و جانوری و چشم اندازهای بکر طبیعی برخوردار است. از این رو کنترل روند تغییرات ناشی از توسعه انواع فعالیت های انسانی و همچنین ارزیابی میزان ریسک اکولوژیک ناشی از این فعالیت ها، امری ضروری است. در این راستا عمده ترین سوالات تحقیق عبارتند از: 1) روند تغییرات کاربری های اراضی در محدوده مورد مطالعه از چه وضعیتی برخوردار است؟ 2) میزان ریسک اکولوژیک در این منطقه چه قدر است؟ 3) با توجه به روند تغییرات کاربری اراضی و ریسک اکولوژیک در منطقه، شاخص های الگوی سیمای سرزمین از چه وضعیتی برخوردار است؟ روش شناسیدر این مطالعه از نقشه توپوگرافی منطقه مورد مطالعه (در مقیاس 1:25000) و تصاویر ماهواره ای لندست TM سال 1989 و 1999، لندست ETM+ سال 2009 و OLI_TIRS سال 2021 برای ارزیابی تغییرات کاربری اراضی و یکپارچگی زیستگاه استفاده شد. به منظور طبقه بندی تصاویر از روش الگوریتم جنگل تصادفی استفاده شده و صحت طبقه بندی نیز با استفاده از صحت کلی که از ماتریس سردرگمی حاصل می شود، مورد بررسی قرار گرفت.برای به دست آوردن شاخص ریسک اکولوژیک از روش نمونه برداری فاصله ای، در مقیاس زمانی استفاده شد. از این رو محدوده مورد مطالعه به واحدهای ارزیابی ریسک اکولوژیک به مساحت 10 * 10 کیلومتر تقسیم بندی شدند. سپس بر اساس تعداد شاخص های از دست رفته (آسیب دیده) سیمای سرزمین در هر سال، میزان ریسک اکولوژیک محاسبه و نتایج به دست آمده به عنوان پیکسل مرکزی، به مناطق ارزیابی اختصاص یافت. در این مطالعه علاوه بر سنجش میزان ریسک اکولوژیک، از شاخص جداسازی سیمای سرزمین (Si) برای نشان دادن درجه پراکندگی لکه ها، از شاخص تکه تکه شدن منظر برای بررسی یکپارچگی زیستگاه (Fi)، شاخص بعد فراکتالی (FDi) و آسیب پذیری (Vi) نیز برای سنجش نظم هندسی و پیچیدگی شکل لکه ها استفاده شد. یافته ها و بحثتوسعه فعالیت های انسانی باعث تغییرات چشم گیری در ساختار و عملکرد اکوسیستم های طبیعی سرزمین شده است. بنابراین پایش مداوم و درک پویایی مکانی-زمانی از تغییرات کاربری اراضی و ریسک اکولوژیک ناشی از آن امری ضروری است. نتایج به دست آمده نشان داد که در بین طبقات کاربری های اراضی موجود در منطقه، پهنه های جزر و مدی دارای بیش ترین روند افزایشی بوده و پهنه های آبی روند کاهشی را نشان می دهند. نتایج ارزیابی ریسک اکولوژیک نیز حاکی از آن است که با توجه به رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و فعالیت های انسانی به ویژه گردشگری، میزان ریسک اکولوژیک در طبقات بسیار بالا و بالا افزایش یافته است. ارزیابی شاخص های Fi، Si، Di، FDi و Vi نیز نشان داد که بیشترین تغییرات مربوط به جنگل های مانگرو بوده و فاصله بین لکه های کوچک جنگلی افزایش یافته است. نتیجه گیریمطابق نتایج، جنگل های مانگرو منطقه حفاظت شده حرا با گذشت زمان تغییرات زیادی را از نظر وسعت و کیفیت تجربه کرده اند و با وجود اهمیت بالا، توزیع و گسترش آن ها به دلیل فعالیت های انسانی در حال کاهش است. بدین ترتیب، در راستای این تغییرات الگوی سیمای سرزمین منطقه حفاظت شده حرا نیز تحت تأثیر قرار گرفته و کیفیت آن کاهش یافته است. بر این اساس کنترل و پایش مستمر بر فعالیت های انسانی به منظور پیش گیری از افزایش ریسک اکولوژیک و کاهش کیفیت زیستگاه در مناطق تحت حفاظت امری ضروری است و مطابق با رویکردهای حفاظتی، هرگونه بهره برداری بی رویه و بدون برنامه ریزی در این مناطق ممنوع است.

درک صحیحی از شیوه جاری حکمرانی در ارتباط با موضوع محیط زیست و مدیریت پایدار سرزمین می تواند بستر مناسبی را برای بهبود حکمرانی درراه توسعه بلندمدت کشورها بخصوص کشورهای درحال توسعه که طبیعت و محیط زیست انسانی آن ها به دلیل توسعه ناپایدار در معرض خطر می باشد، ارائه دهد. در این مقاله تلاش شده است تا مفاهیم پایه مرتبط با حکمرانی بر اساس مثلث حکمرانی و ارتباط سه رکن اصلی حکومت، بازار و جامعه مدنی و همچنین روند تکاملی آن در سطح ملی و بین المللی به ویژه در ارتباط با رویکردهایی نظیر حکمرانی خوب تبیین شود. ازآنجایی که هر سیستم حکمرانی برای هدایت و راهبری جامعه، از ابزارهای مشخصی برای پیاده کردن سیاست های خود به منظور تغییرهای فردی یا اجتماعی استفاده می کند، چهاردسته اصلی ابزارهای حکمرانی با عنوان ابزارهای قانونی (تنظیمی)، اقتصادی (تشویقی/حمایتی)، ارتباطی (آگاهی رسانی) و زیرساختی مبنای بررسی جایگاه محیط زیست در سازوکارهای حکمرانی ایران قرار گرفتند تا ارتباط حکمرانی و محیط زیست به صورت نظام مند تحلیل شود. از بین چهار ابزار مطرح شده، موضوع محیط زیست تنها در بخش ابزار قانونی در حد مناسبی موردتوجه قرارگرفته است؛ اما این قوانین و سیاست ها به شکل مطلوبی حمایت سایر ابزارهای حکمرانی را به همراه نداشته و فرصت اجرایی شدن را پیدا نکرده اند و چه بسا سایر ابزارهای حکمرانی به ویژه ابزارهای اقتصادی و زیرساختی در جهت تخریب محیط زیست به کار گرفته شده اند. به همین دلیل به نظر می رسد جایگاه محیط زیست در ابزارهای حکمرانی ایران نیاز به بازنگری جدی داشته باشد و با توجه به تشدید روزافزون بحران های تهدیدکننده جوامع بشری نظیر تغییر اقلیم و بلایای طبیعی در سطح های ملی و بین المللی، توسعه چهارچوب جدیدی از حکمرانی که ملاحظات محیط زیستی در همه ارکان آن به رسمیت شناخته شود، امری اجتناب ناپذیر باشد.

با توجه به این که عرضه و تقاضای خدمات اکوسیستمی ممکن است از نظر جغرافیایی مختلف باشد مدیریت این ناهمگنی مکانی مستلزم ارزیابی و پهنه بندی خدمات اکوسیستم در قالب نقشه های مکانی است. در سال های اخیر افزایش رشد جمعیت و توسعه تقاضاهای انسانی با هدف رفاه اقتصادی و اجتماعی باعث افزایش قابل ملاحظه ای در برداشت منابع و خدمات ارزشمند از این رویشگاه های طبیعی و در نتیجه تخریب و نابودی آن ها شده است. بر این اساس در مطالعه حاضر به ارزیابی و پهنه بندی توزیع مکانی خدمات اکوسیستمی در جنگل های مانگروی حوزه خمیر و قشم پرداخته شد. به منظور بررسی خدمات اکوسیستمی در این مطالعه از روش ارزیابی چندمعیاره  شامل شناسایی معیارها، تهیه لایه های مکانی، استانداردسازی و وزن دهی لایه های مکانی، ترکیب لایه ها، پهنه بندی خدمات اکوسیستمی، امتیازدهی و الویت بندی پهنه ها  استفاده شد. خدمات اکوسیستمی در این مطالعه بر اساس طبقه بندی اکوسیستم هزاره و مطابق با خدمات عرضه شده در منطقه مورد ارزیابی قرار گرفت که شامل دو خدمت عمده فراهمی و فرهنگی است. از خدمات فراهمی موجود می توان به سرشاخه زنی، برداشت عسل، و صید سنتی (مشتا) اشاره کرد و خدمات فرهنگی نیز شامل منابع غیر مادی است که مردم از اکوسیستم پیرامون خود به دست می آورند؛ از جمله الهام بخشی، حس مکان، زیبایی شناسی، آموزشی، ارزش میراث، ارزش های معنوی و مذهبی، و تفرج و طبیعت گردی در منطقه. پس از شناسایی معیارها و ارزیابی خدمات اکوسیستمی به تهیه لایه های مکانی و نقشه سازی خدمات عرضه شده در منطقه اقدام شد. سپس، به ترکیب لایه ها و پهنه بندی خدمات به روش خطی  وزنی پرداخته شد. و در نهایت، با استفاده از طیف لیکرت، هر یک از خدمات امتیازدهی و اولویت بندی شدند. مطابق نتایج در این منطقه، با توجه به ارزش تفرجی بالا، خدمات فرهنگی دارای بیشترین امتیاز بین خدمات موجود هستند. از این رو، بین معیارهای بررسی شده، تفرج و طبیعت گردی به دلیل برخورداری از مناظر بکر، ارزش های زیباشناختی، آموزشی، تفرجی، و غیره دارای تقاضای بیشتری برای گذران اوقات فراغت و گردشگری است. همچنین، در بین خدمات اکوسیستمی فراهمی، صید سنتی (مشتا) در اکثر پهنه های این منطقه در داخل شاخابه ها و خورهای اصلی پراکنده شده است و بیشترین عرضه را در منطقه به خود اختصاص داده است. این خدمت اکوسیستمی بین ساکنان منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است که از دلایل آن می توان به شغل معیشتی و وابستگی اقتصادی مردم محلی به این خدمت اشاره کرد. در نهایت، اولویت بندی توزیع خدمات اکوسیستمی در پهنه های مورد مطالعه نشان داد بیشترین خدمات عرضه شده و با بالاترین اولویت در منطقه مربوط به خدمات فرهنگی است. همچنین در این خدمت بیشترین اولویت به معیار تفرج و طبیعت گردی در طبقه زیاد اختصاص یافته است و سایر خدمات به ترتیب شامل زیبایی شناسی، حس مکان، ارزش میراث، ارزش های معنوی و مذهبی، آموزشی، و الهامات در اولویت های بعدی قرار گرفته اند. بر این اساس مکان هایی که از تراکم بالای رویشگاه های مانگرو برخوردارند دارای عرضه بالایی از خدمات فرهنگی نیز هستند. بنابراین، بررسی پراکنش مکانی خدمات اکوسیستمی از طریق ارزیابی و پهنه بندی این منابع ارزشمند می تواند به برنامه ریزی صحیح و حفاظت از اکوسیستم های طبیعی جهت تأمین نیازهای معیشتی انسان کمک کند.

در مطالعه حاضر به شناسایی فعالیت های تفرجی در منطقه حفاظت شده حرا پرداخته شد، و سپس به بررسی این فعالیت ها مطابق فهرستی از شاخص های مکانی اقدام گردید. توزیع مکانی فعالیت های تفرجی در منطقه نشان داد که با توجه به ماهیت خشکی و ساحلی-دریایی بودن فعالیت ها و همچنین شرایط توپوگرافی و اقلیمی منطقه، اکثر این فعالیت ها در نواحی دریاکنار و آب های کرانه ای قابل اجرا است. مطابق نتایج، 12 فعالیت تفرجی از بین 43 فعالیت شناسایی شده، توسط گردشگران مورد انتخاب قرار گرفت که در بین این فعالیت ها بیشترین امتیاز به "بازدید از جنگل با بالن " ، و در مقابل کمترین امتیاز به "حمام آفتاب در کرانه" اختصاص یافته است. همچنین از بین 14 شاخص مکانی، "شدت بارش" و "زمان مناسب برای گردشگری" در اکثر فعالیت های تفرجی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، در حالی که سایر شاخص ها از جمله "حداکثر ارتفاع از سطح دریا" بر تعداد محدودی از فعالیت ها اثرگذار می باشند.

جنگل های مانگرو همواره در معرض صدمات بسیاری ناشی از مخاطرات طبیعی و انسانی مختلف قرار دارند، به همین سبب برنامه ریزی به منظور فراهم آوردن ابزارهای مناسب برای جلوگیری یا کاهش آثار این مخاطرات ضروری به نظر می رسد. بنابراین در این مطالعه تهدیدات طبیعی و انسانی موجود و پیش روی جنگل های مانگرو در محدوده ی استان هرمزگان با هدف شناسایی و معرفی آن به بخش های مدیریتی در جهت کاهش خطرات و پیشگیری عوامل تهدید، انجام گرفت. شناسایی فهرست اولیه تهدیدات با استفاده از مرور منابع داخلی و خارجی و مصاحبه با کارشناسان خبره و حاضر در منطقه انجام و تعداد 34 عامل تهدید شناسایی شد. بر اساس تهدیدات شناسایی شده، پرسشنامه ای تهیه و روایی کیفی و کمی آن تعیین شد. براساس روش نسبی روایی محتوا تعداد 8 معیار (سرشاخه زنی؛ کاهش حق آبه زیست محیطی حوضه؛ نشت مواد نفتی شناورها؛ توسعه بندر و سازه های دریایی؛ فرسایش کرانه؛ تعلیف شترهای سرگردان؛ تغییرات الگوی بارش و تغییر الگوی شوری آب) دارای حداقل مقدار روایی بود. فهرست نهایی تهدیدات به روش دلفی و تعیین وزن هر یک از آن ها با روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) انجام شد. نتایج اولویت بندی تهدیدات نشان داد سرشاخه زنی، نشت مواد نفتی شناورها و فرسایش کرانه از مهم ترین تهدیدات جنگل های مانگرو در استان هرمزگان هستند.

امروزه گردشگری یکی از بزرگترین صنایع در سراسر جهان می باشد. اکوتوریسم نیز نوعی از گردشگری پایدار است که هدف آن به حداقل رساندن اثرات منفی بر محیط زیست طبیعی و اجتماعی-فرهنگی است که اکنون بعنوان سریع ترین زیر مجموعه ی در حال رشد بزرگ ترین صنعت جهان مطرح میشود. براساس این تغییرات، نیاز به بکارگیری برنامه های استراتژیک در این زمینه ضروری است. در مطالعه ی حاضر، آبخیز هراز مورد بررسی قرار گرفته است. علت این امر مشخصه های طبیعی منحصر بفرد این حوزه برای اکوتوریسم است، که آنرا یکی از قطب های اکوتوریسم ایران ساخته است. هدف این مطالعه تامین استراتژی های مدیریتی برای توسعه ی اکوتوریسم در آبخیز هراز است. در راستای این هدف، نظر به کارآیی ترکیب متدهای AHP و SWOT ، آنالیز AWOT مورد استفاده قرار گرفت. نتایج نشان می دهند که رسوم محلی ساده و تعامل مناسب با گردشگرها همچنین، تخریب منابع طبیعی به دلیل توسعه ی زیرساخت ها به ترتیب مهم ترین نقاط قوت و ضعف می باشند. ارائه ی فرصت های شغلی جدید و تغییر سنت های محلی مهم ترین فرصت و تهدید در این زمینه بود. علاوه بر این، ”افزایش تعداد تبلیغات داخلی و خارجی، تنظیم قوانین جدید مورد نیاز و مدیریت قوانین اجرایی موجود، توسعه ی فرهنگ پاسخگویی گردشگری، دعوت از سرمایه گذاران داخلی و خارجی، ارائه ی امکانات و امتیازات ویژه سرمایه گذاری، و افزایش سطح آگاهی گردشگران به منظور حفاظت از محیط زیست“ این موارد بعنوان موثرترین استراتژی ها در مطالعه حاضر یافت شده اند.

ﻣﻨﺎﺑﻊ زیﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽ در ﺟﻬﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎیﻪﻫﺎی ارزﺷﻤﻨﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ارزش واﻗﻌﯽ آن ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮایﻦ ارزشﮔﺬار ی اكﻮﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و زیﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽ را ﺑﺮای ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﻓﺖﻫﺎی ﺷﻬﺮی ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ویﮋهای ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. در ایﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﺮور ﻧﻈﺎمﻫﺎی ارزیﺎﺑﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و ﺧﺒﺮﮔﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ در ایﺮان و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش دﻟﻔﯽ، ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ، زیﺮﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎیﯽ ﺑﺮای ارزیﺎﺑﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اكﻮﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ایﺮان ﺗﺪویﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ، ۵ ﻣﻌﯿﺎر، ۱۷ زیﺮﻣﻌﯿﺎر و ۵۶ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮای ارزیﺎﺑﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اكﻮﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺘﺨﺮاج و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻧﺪ. ۵ ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ ﺷﺎﻣﻞ زیﺒﺎیﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ، ﺗﻔﺮج و ﺑﻮمﮔﺮدی، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، ﺳﺎیﺖﻫﺎ و ﭘﺪیﺪهﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ ارزش ﻣﻌﻨﻮی و ﻣﻌﯿﺎر یﺎدﮔﯿﺮی و آﻣﻮزش ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻣﻌﯿﺎر زیﺒﺎیﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ زیﺮﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﺗﻨﻮع ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ، ﺣﯿﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ، ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﻌﯿﻦ و اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻔﺎﻇﺘﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﺮای ﻣﻌﯿﺎر ﺗﻔﺮج و ﺑﻮمﮔﺮدی زیﺮﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﭘﺎرکﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﻌﯿﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ زیﺮﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﺳﺎیﺖﻫﺎی ﺗﺎریﺨﯽ، ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻬﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﻫﻨﺮی، ﻣﮑﺎنﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ و رویﺪادﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﻌﺮیﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﻌﯿﺎر ﺳﺎیﺖﻫﺎ و ﭘﺪیﺪهﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ ارزش ﻣﻌﻨﻮی ﺑﺎ زیﺮﻣﻌﯿﺎر ﺑﺎورﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ و در ﻧﻬﺎیﺖ یﺎدﮔﯿﺮی و آﻣﻮزش ﺑﺎ ۵ زیﺮﻣﻌﯿﺎر ﺷﺎﻣﻞ داﻧﺶ زیﺴﺖﺑﻮم، داﻧﺶ ﺳﻨﺘﯽ، ﻣﺪیﺮیﺖ داﻧﺶ، آﮔﺎﻫﯽ و داﻧﺶ ذیﻧﻔﻌﺎن و ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮ ی در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻫﺮ یﮏ از ایﻦ زیﺮﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﺷﺎﺧﺺﻫﺎیﯽ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ.

گردشگری پایدار، نیازمند جلوگیری از تخریب و انحطاط سیستم های اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیک جامعه میزبان است. لازمه مدیریت صنعت گردشگری در هر منطقه حفاظت شده ای تدوین یک برنامه مدیریتی متناسب با ویژگی های بوم شناختی، اقتصادی و اجتماعی آن منطقه می باشد که این برنامه به مدیریت گردشگری، تسهیلات و امکانات مرتبط با آن کمک می نماید. در این تحقیق معیارها و شاخص های مناسب مدیریت گردشگری پایدار در طبیعت با استفاده از مطالعات مشابه در ایران و جهان استخراج شد. این معیارها سپس با استفاده از روش دلفی بسته، غربالگری شده و ضریب اهمیت آن ها برای اجرای کاربردی در جنگل های مانگرو حوزه قشم و خمیر مشخص گردید. برای این منظور پرسشنامه نظرسنجی متخصصان (پرسشنامه دلفی) حاوی معیارها، زیرمعیارها و شاخص ها تهیه شد. این پرسشنامه در اختیار کارشناسان و صاحب نظران خبره در امر گردشگری و جنگلداری قرار گرفت. نتایج بر اساس درصد، درجه و ضریب اهمیت معیارهای مورد بررسی نشان داد که دو معیار ابعاد مدیریتی با زیرمعیارهای برنامه مدیریت، امنیت اجتماعی، ایمنی، مدیریت منابع وگردشگری و تنوع زیستی با زیرمعیارهای منابع ژنتیکی و تولید اولیه در محیط آبی، بالاترین درجه اهمیت را در میان معیارها داشتند. همچنین زیرمعیارهای برنامه مدیریت با شاخص سطح طرح ریزی مدیریتی، تخریب با شاخص چندپارچگی اکوسیستم، گردشگری با شاخص های تعداد جاذبه های زیبا شناختی، پراکنش منابع تفرجی، تعداد گردشگر، رضایت گردشگر، تعداد فعالیت های تفرجی سازگار، تجهیز مناسب گردشگاه و امنیت اجتماعی با شاخص تعداد وقوع تخلف و جرایم نیز بیشترین درجه اهمیت را به دست آوردند. روشن است که کاربرد معیارهای گردشگری در سایر اکوسیستم های طبیعی نیازمند بررسی و مطالعات مستقلی می باشد. در مجموع 11 معیار مشتمل بر 29 زیرمعیار و 53 شاخص برای اجرای مدیریت گردشگری پایدار در جنگل های مانگرو اهمیت داشته و در فرآیند تصمیم گیری قابل استفاده خواهند بود.

اکوسیستم تالاب بعنوان یکی از مهمترین اکوسیستم های زمین نقش مهمی را از دیرباز بر توسعه جوامع پیرامون خود در ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی داشته است، اما الگوی زیست ناپایدار جوامع حاشیه آنرا دچار مشکل کرده است. برای برون رفت از مشکل، مدل اکوویلج الگویی برای زیست پایدار با اجرای شیوه های پایدار جهت رفع بی ثباتی های محیطی، اجتماعی و اقتصادی شکل گرفت. با توجه به اهمیت تالابها و تأثیر آن بر زندگی روستاییان، مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی در پی پاسخگویی به این سؤال است که الگوی زیست پایدار براساس الگوی اکوویلج در روستاهای حاشیه تالاب چه نوع الگویی است؟ ابتدا با توجه به تجارب جهانی و نظرات خبرگان 15 شاخص ترکیبی بدست آمد، سهم هر یک از دیدگاه خبرگان سنجش شد و در 13 روستا در چهار شهرستان بهشهر، گلوگاه، بندرگز و ترکمن از حاشیه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز آزمون شد. برای تجزیه و تحلیل از آزمون های آماری میانگین و t-test استفاده شد. نتایج نشان می دهد بعد اکولوژیک با میانگین 3.71 از سهم بیشتری جهت زیست پایدار براساس الگوی اکوویلج در روستاهای حاشیه تالاب برخوردار است. همچنین هر چند در روستاهای مورد مطالعه سطح پایداری الگوی زیست براساس اکوویلج پایین است. اما الگوی پیشنهادی برای زیست پایدار در روستاهای مورد مطالعه بر اساس اصول بنیادی الگوی اکوویلج و ارتباط جوامع روستایی با اکوسیستم تالاب، الگویی یکپارچه از سه بعد اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی بصورت دوایر متداخل می باشد که بصورت فرایندی سازگار با منطقه مورد مطالعه و امکان پذیر است.

تالاب های جزرومدی مانگرو که در منطقه ی مرزی بین خشکی و محیط زیست دریایی واقع شده اند دارای ارزش اکولوژیکی و اجتماعی- اقتصادی قابل توجهی هستند. در این مطالعه با استفاده از روش ریز مقیاس Lars-WG در دو مدل GCM (HadCM3و MIHR) با سناریو A1Bشبیه سازی متغیّرهای اقلیمی دمای حداقل، دمای حداکثر و بارندگی در دوره های گذشته و آتی انجام شد. در بررسی عدم قطعیت نتایج نشان از قابلیت بالای مدل Lars-WG در شبیه سازی متغیّرهای اقلیمی در اکوسیستم های خشک داشت. بر پایه نتایج ریز مقیاس MIHR دمای حداکثر و حداقل در ماه های سرد از نوامبر تا مارس افزایش به میزان تقریبی به ترتیب °C7/4+ و °C21/4+ در حالی که در فصل گرم از جون تا اکتبر افزایش تقریبی به میزان °C65/3+ و °C55/3+ را نشان داد. طبق نتایج HadCM3میزان افزایش دمای حداقل در فصل سرد °C03/3+ و °C3/3+ در فصل گرم تا انتهای سال 2100 خواهد بود. بطوری که میانگین ماهیانه دمای حداکثر از مرز °C38 در طول فصل گرم در دوره ی آتی 2099-2080 خواهد گذشت. همچنین پیش بینی شد تفاوت دمای شبانه روز به حداقل مقدار ممکن برسد که این شرایط بر پروسه های بیولوژیک و اکولوژیک مانگروها تأثیر خواهد داشت. رگرسیون خطی داده های دمای حداقل مشاهداتی افزایش °C14/3+ در طول 42 سال گذشته را نشان داد. بر پایه ی نتایج مدل HadCM3 و MIHR در دوره 2080 تا 2099 شاهد افزایش بارش در ماه های گرم و کاهش شدید بارش در ماه های سرد خواهیم بود.

در خصوص اکوسیستم تالاب الگوی رفتاری و شیوه زیست نامناسب ساکنان حاشیه تالاب ها در بخش های اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی باعث شکل گیری وضعیت نامطلوب و نسبتاً ناپایدار اکوسیستم تالاب شده است. مدل اکوویلج الگویی برای ارتقای زندگی به شیوه های پایدارتر با رفع بی ثباتی های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی از طریق اجرای ساختارها و شیوه های پایدار است. با توجه به اهمیت تالابها و تأثیر آن بر زندگی روستاییان، مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی بدنبال آزمون این فرضیه است که «براساس شاخص های الگوی اکوویلج وضعیت روستاهای منطقه مورد مطالعه از جهت الگوی زیست در سطح پایینی قرار دارد» در ابتدا با توجه به تجارب جهانی و نظرات خبرگان 15 شاخص ترکیبی بدست آمد و در روستای حاشیه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز و 360 نفر حجم نمونه مورد آزمون قرار گرفت و برای تجزیه و تحلیل از آزمون آماری t و غیرآماری مدل بارومتری (Barometer) و رادار (Radar) استفاده شد. نتایج نشان می دهد سطح پایداری الگوی زیست براساس الگوی اکوویلج در روستاهای مورد مطالعه پایین و نامطلوب است.

هدف از این مطالعه شناسایی لکه­های مناسب توسعه شهری با کاربرد معیارهای محیط زیستی درشهرستان محمودآباد است. برای نیل به این هدف، با بررسی منابع مختلف در رابطه با مکان­یابی توسعه شهری، یک سری از معیارها شناسایی شدند. سپس، با استفاده از تکنیک دلفی، معیارها غربال و انتخاب شدند. به این ترتیب، 12 معیار و 30 زیرمعیار برای مکان­یابی توسعه شهری در شهرستان محمودآباد، مناسب تشخیص داده شد. معیارهایی که قابلیت تبدیل به نقشه را داشتند، با استفاده از روش AHP وزن­دهی شده و در محیط نرم­افزارArc GIS نقشه­سازی شدند. سپس، با استفاده از ترکیب خطی وزن­دار نقشه­ها در GIS با یکدیگر تلفیق شدند و لکه­های مناسب توسعه شهری به دست آمد. مساحت بزرگترین پهنه 7/0 کیلومتر مربع و مساحت پهنه بعدی 4/0 کیلومتر مربع تعیین شد. طبق ماده 26 از آیین­نامه اجرایی قانون ایجاد شهرهای جدید، حداقل مساحت مناسب برای شهر 3 کیلومتر مربع می­باشد. بنابراین، هیچ کدام از لکه­ها مستعد توسعه شهری نیستند. نتایج و معیارهای حاصل شده در این تحقیق، می­تواند برای مناطقی با ویژگی­های مشابه (منطقه ساحلی شمال کشور) به عنوان یک راهنما مورد استفاده قرار گیرد.

تقاضا برای گردشگری در طبیعت، برنامه ریزی همه جانبه و توجه به محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن را ضروری ساخته است. به منظور برنامه­ریزی گردشگری متکی به طبیعت در مناطق خشک و بیابانی کشور، پس از بررسی و جمع بندی مراجع داخلی و خارجی، 12 معیار اصلی و 41 زیرمعیار حاصل شد. معیارهای حاصل برای تعیین معیارهای مکان­یابی عرصه های طبیعت گردی در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی و اولویت بندی آنها، در قالب پرسشنامه دلفی در اختیار متخصّصان گردشگری و محیط زیست قرار گرفت. نتایج بر اساس درصد اهمیت و درجه اهمیت معیارهای مورد بررسی نشان داد که 11 معیار اصلی شاملاهمیت تفرّجگاهی، عوامل مدیریتی، خصوصیات فیزیکی سیمای سرزمین، حیات وحش منطقه، منابع آب، حساسیت محیط، سیمای فرهنگی و تاریخی، اقلیم، ویژگی های اجتماعی، پوشش گیاهی و جنبه های اقتصادی مشتمل بر 28 زیرمعیار برای برنامه ریزی طبیعت گردی در اکوسیستم های بیابانی و نیمه بیابانی دارای اهمیت و در تصمیم گیری به ترتیب دارای اولویت است. واضح است که کاربرد معیارهای طبیعت گردی در سایر اکوسیستم های طبیعی نیازمند بررسی های مستقلی است.

افزایش استفاده از پارک های شهری به دلیل افزایش جمعیت شهرنشینی، مدیران پارک ها را با این سوال اساسی مواجه کرد که چه سطح استفاده بازدیدکننده از پارک می تواند مورد موافقت قرار گیرد به طوری که منابع طبیعی و کیفیت تجربه بازدیدکننده به سطح غیرقابل قبولی کاهش پیدا نکند. هدف این مطالعه تعیین شاخص های کلیدی موثر بر رضایت بازدیدکنندگان مهم ترین پارک های شهری کرج و میزان استاندارد آنها با استفاده از دیدگاه بازدیدکنندگان بود. به این منظور از مدل حدود قابل قبول تغییر و روش پرسشنامه ای در چهار مرحله استفاده شد. نتایج نشان داد در 5 پارک مهم شهری، شاخص های؛ آلاچیق، بوفه، آبخوری، سرویس بهداشتی در زمینه مدیریتی، جمعیت پارک در زمینه اجتماعی به عنوان شاخص های کلیدی، به ترتیب دارای حداقل و حداکثر میزان استاندارد، 10 و 20 دستگاه آلاچیق، 2 و 4 بوفه، 10 و 20 متر فاصله تا آبخوری، 20 و 30 متر فاصله تا سرویس بهداشتی و 603 و 1120 نفر در هکتار تراکم قابل قبول از دیدگاه بازدیدکنندگان بود. با استفاده از این داده ها مدیران پارک ها می توانند شرایط مطلوب و قابل قبول پارک را برای استفاده کنندگان به منظور استفاده بهینه و مستمر از آن حفظ نمایند.

عرصه های طبیعی با ارزش فرهنگی یکی از مهم ترین گنجینه های تنوع زیستی و فرهنگی هستند که طی سده های متمادی از سوی مردم مورد حفاظت قرار گرفته اند. اما در عصر حاضر به دلیل نبود معیارهای حفاظتی و هم چنین فعالیت های انسانی در معرض تهدید قرار گرفته اند. هدف از این نوشتار اولویت بندی معیارهای لازم برای شناسایی پهنه های حفاظتی با ارزش فرهنگی است. از این رو، نخست تلاش شد معیارهای مورد نیاز برای اهداف این پژوهش شناسایی و سپس در یک چارچوب جدید جمع بندی گردد. در مجموع 12 معیار برای فرایند مکانیابی پهنه های حفاظتی شناسایی شد، سپس این معیارها بر اساس روش دلفی غربال گردید و به ترتیب معیارهای سیمای سرزمین با ارزش فرهنگی، داراییهای فرهنگی ناملموس، حمایت قانونی، داراییهای فرهنگی ملموس، قلمروهای جغرافیایی با ارزش طبیعی، تمایل اجتماعی، نهادهای اجتماعی، سیماهای طبیعی منحصر به فرد، قلمروهای جغرافیایی با ارزش فرهنگی، گونه های معین، اهمیت حفاظتی و وابستگی اجتماعی با اهمیت درنظر گرفته شدند.

در سال های اخیر بالا آمدن سطح آب دریای خزر که بخشی از رفتار طبیعی آن است ساختمان ها، زمین های زراعی و بخش های مسکونی و تجاری زیادی را تخریب کرده و یا در معرض تهدید و آب گرفتگی قرار داده است. به نظر میرسد، دلیل اصلی این خسارات از بین رفتن کارایی حریم قانونی و پیشروی فعالیت های انسانی در جهت رو به دریای مناطق ساحلی است. هدف از این مطالعه معرفی حریم مناسب برای بخش جنوبی دریای خزر(استان گیلان) بر اساس ارتفاعات بحرانی آب خزر و نتایج حاصل از ارزیابی آسیب پذیری ساحلی نسبت به بالا آمدن سطح آب دریا است. این حریم شامل دو بخش، محدوده حایل عمودی و افقی است. در این مطالعه از روش CVI (شاخص آسیب پذیری ساحلی) برای ارزیابی آسیب پذیری ساحل نسبت به بالا آمدن سطح آب دریا استفاده شده است. پنج متغیر در قالب دو زیرشاخص(طبیعی و انسان منشأ) در این روش مورد استفاده قرار گرفته است. نقشه نهایی به دست آمده از ارزیابی ساحلی به چهار طبقه با شدت آسیب پذیری کم، متوسط، بالا و بسیار بالا بر اساس طبقه بندی چارکی ارزش های موجود در نقشه نهایی تقسیم شده است. در نهایت متوسط فاصله طبقه بسیار آسیب پذیر تا محدوده حایل عمودی در هر دهستان ساحلی به عنوان حد حریم افقی در آن دهستان معرفی شده است.

رشد و توسعه اقتصادی– اجتماعی در چند دهه اخیر منجر به روی آوردن جوامع انسانی به ایجاد فرصت های گردشگری شده که امروزه به مثابه راهی در پر نمودن اوقات فراغت، کاهش تأثیر تنش های زندگی متمرکز شهری و صنعتی محسوب می شود. در کنار تمام مناطق متنوع ایران، سواحل جنوبی ایران نیز یکی از قطب های سیاحتی کشور به شمار می رود و در این بین خلیج چابهار با برخورداری از چشم اندازهای منحصر به فرد و نیز به سبب همجوار بودن با مناطق آزاد صنعتی و تجاری نقش مهمی در فراهم کردن اکوتوریسم دارد. در حال حاضر علی رغم اهمیت موضوع، مطالعه مشخصی به منظور مکان یابی پهنه های مناسب تفرج و برنامه ریزی درباره آن انجام نشده است. در این راستا طی تحقیق حاضر اقدام به پهنه بندی منطقه خلیج چابهار با استفاده از روش ارزیابی چند متغیره و با تکیه بر معیارهای اکولوژیکی و برخی معیارهای اقتصادی- اجتماعی گردید. معیارهای مورد استفاده در این تحقیق شامل خاک، رطوبت نسبی، پایداری سازند زمین شناسی، فاصله از منابع آب سطحی، فاصله از جاده، فاصله از دریا، فاصله از بندر، فاصله از مراکز شهری و روستایی، فاصله از مکان های تاریخی، فاصله از گسل و مراکز نظامی و همچنین فاصله از تاًسیسات خاص بودند. استانداردسازی معیارها با استفاده از تئوری فازی صورت پذیرفت و نقشه محدودیت ها با استفاده از تئوری بولین تولید شد. برای وزن دهی به معیارها از روش مقایسات زوجی در قالب تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد و سپس با روش ترکیب خطی وزن داده شده، لایه ها با هم ترکیب شده و شاخص مطلوبیت سرزمین محاسبه شد. در این منطقه 554 هکتار از محدوده در قالب 13زون برای تفرج متمرکز شناسایی شد و نشان داد که وجود محدودیت ها و حساسیت های محیطی، تحقق گردشگری را در جوار آبهای خلیج ناممکن ساخته است.