مختار کمیلی

تذکره شعاعیه اثر محمدحسین شعاع شیرازی (شعاع الملک) یکی از تذکره های مهم فارسی است که در دوره قاجار و در سال 1321 هجری در شیراز تألیف شده است. تذکره شعاعیه دربردارنده شرح حال و نمونه اشعار صد و پنج شاعر است که مؤلف در فاصله زمانی 1300‑1320 آنها را دیده و یا از زبانشان شعری شنیده است. محمود طاووسی این تذکره را تصحیح و بنیاد فارس شناسی در سال 1380 آن را منتشر کرد. پرسش این پژوهش این است که تصحیح نامبرده تا چه اندازه علمی و انتقادی و معتبر است. بررسی نگارنده نشان می دهد متن تصحیح شده سرشار از غلط است. از سه علت اصلی برای راه یافتن لغزش ها به متن مصحَّح می توان نام برد: انتخاب روش نادرست، تصحیح اخلاقی، بدخوانی. مصحِّح برخلاف قاعده کلیِ تصحیح، تنها به یک دست نویس، نسخه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، بسنده کرده که نسخه ای مؤخّر است و از دست نویس کتابخانه ملّی ملک چشم پوشیده است که اقدم و اصح است. افزون بر این، در مواردی واژه ها بد خوانده شده یا کلمات به سبب رعایت نکات اخلاقی به طور عمدی دگرگون شده است. تذکره شعاعیه مهم ترین تألیف شعاع الملک است و فواید تاریخی، اجتماعی، ادبی و زبانی درخور توجهی دارد؛ به همین سبب بایسته است به طور انتقادی تصحیح شود و متن پیراسته آن در دسترس پژوهشگران و علاقه مندان ادب دیرینه سال فارسی قرار گیرد.

در این مقاله با روش تحلیل محتوا و با رویکرد مقایسه ای، پاره ای از غلط های جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام) تصحّیح محمد روشن به شکل درست خود باز آمده است. در اصلاح این غلط ها، به کتاب تاریخ معجم که یکی از منابع رشیدالدین فضل الله در تالیف جامع التواریخ است و این امر تا امروز بر اهل تحقیق مغفول مانده، رجوع شده است. برای اصلاح این لغزشها، عبارتهای برگرفته جامع التواریخ واژه به واژه با عبارتهای تاریخ معجم، به عنوان نسخه کمکی، مقابله شده و با توجه به مفهوم و معنی عبارتها، صورت درست واژه های نادرست جامع التواریخ ذیل شخصیت های پیشدادی و کیانی نشان داده شده است. در ضمنِ مقایسه عبارتها، در مواردی جای بیاض برخی واژه ها در جامع التواریخ چاپی که در نسخ مورد استفاده مصحح، مخدوش و ناخوانا بوده، تکمیل شده است. نتیجه آن که جامع التواریخ، تصحّیح روشن صورت نهایی این کتاب نیست و با اعمال این اصلاحات، چاپهای بعدی این کتاب منقح تر خواهد بود.

هر نویسنده ای در زندگی واقعی خود با افرادی روبه رو می شود که ذهن او را برای خلق شخصیت های داستانش برمی انگیزاند؛ نویسندهخرده اطلاعاتی را که از برخورد با شخصیت های گوناگون به دست آورده با نیروی تخیل خود در هم می آمیزد و کاراکترهای داستانش را می سازد؛ این پیش زمینه یشکل گیریشخصیت های یک داستان، پروتوتایپ نام دارد. پژوهش پیش رو در نظر دارد با روش تحلیلی-توصیفی به تعیین پروتوتایپ های داستان «زنی که مردش را گم مرد» از «صادق هدایت» و رمان «کولی کنارآتش» از «منیرو روانی پور» بپردازد. از این رو ابتدا ساختارشخصیت های اصلی و فرعی هر اثر و نوع پروتوتایپهای آن مشخص می شود، سپس پروتوتایپهای این دو اثر باهم مقایسهمی شوند. برآیند تحقیق نشان می دهد که «منیرو روانی پور» در خلق شخصیت های رمانِ«کولی کنار آتش» به شخصیت های داستانِ «زنی که مردش را گم کرد» توجه داشته است؛ همچنین هر دو نویسنده از «پروتوتایپهای طبقاتی» استفاده کرده اند با این تفاوت که دو نویسنده گروه های مختلف اجتماعی را مد نظر داشته اند؛ ویژگی های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و روانی شخصیت های هر دو طبقه در وجود یک یا چند شخصیت از داستان مشاهده می شود.

یکی از متون ارزشمند سده ششم، اغراض السّیاسه فی اعراض الرّیاسه اثر محمد بن علی ظهیری سمرقندی است که آن را جعفر شعار در سال 1349 تصحیح و به وسیله انتشارات دانشگاه تهران منتشر نموده است. در این تنها تصحیح اغراض السّیاسه به سبب ضبط نادرست بعضی واژه ها، عبارات و ابیاتی نامفهوم می نماید و ضرورت دارد که این اغلاط به صورت درست خود بازآیند. در این مقاله با مقابله متن چاپی با دست نویسی از این اثر که در کتابخانه خانقاه احمدی شیراز نگهداری می شود و ظاهراً مرحوم شعار از وجود آن بی اطلاع بوده است و نیز دقت در عبارات متن چاپی و رجوع به پاره ای منابع که ظهیری ابیاتی از آن ها را نقل کرده است، صورت درست پاره ای از اغلاط، که در مقالات مرتبط با تصحیح این متن مورد توجه قرار نگرفته، نشان داده شده است. نتیجه حاصل از این پژوهش آن است که به سبب اغلاط نسبتاً زیاد متن چاپی، تصحیح منقّح تر این کتاب ضروری و بایسته است.

سمک عیار از فرامرزبن خداداد ارجانی از داستان های عامیانه فارسی است که پرویز ناتل خانلری براساس یگانه دست نویس این داستان که در کتابخانه بادلیان آکسفورد نگاهداری می شود، آن را تصحیح و منتشر نموده است. در دست نویس سمک پاره ای از واژه های عبارات و بعضی از ابیات، مغلوط است و نام پاره ای از شخصیت های داستانی، سهواً به جای نام شخصیت های دیگر آمده است. خانلری در متن مصحّح خود بسیاری از این سهوها را تصحیح نموده، اما پاره ای دیگر همچنان در متن باقی است. نگارنده در این مقاله، این لغزش ها را تصحیح کرده است. روش ما در تصحیح ابیات مغلوط، رجوع به دیوان گویندگان این ابیات و در تصحیح واژه های نادرستی که در عبارات منثور آمده، قیاسی است. مصحّح سمک در مجلدی جداگانه با عنوان شهر سمک، معانی بسیاری از واژه ها و ترکیب های این داستان را که در لغت نامه ها مدخل نشده اند، ضبط نموده است. با این همه، معنی چند واژه که واژه های گویشی و محلی اند، از این مجلد فوت شده است. معنی این واژه ها با استناد به فرهنگ های گویشی و مفاد عبارات، در این مقاله آمده است. نتیجه پژوهش این که تصحیح داستان سمک عیار، با دقت فوق العاده انجام گرفته و اغلاط آن اندک است. باز آوردن این اغلاط به صورت درست خود و ضبط معانی واژه های مغفول مانده، خواننده را در روان تر خواندن این داستان و دریافت مفهوم دقیق و پاره ای جملات، مددرسان است.

مدایح مؤیدیه از شمس المعالی اسحاق بن احمد نی ریزی، دست نویس نفیسی است که به شماره 2637 در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگاهداری می شود. این اثر که در برگیرنده اشعاری است در ستایش طهماسب میرزا مؤیدالدوله، فواید ادبی و تاریخی متعددی دارد؛ از جمله این که حاوی نام و نمونه شعر شاعرانی است که در تذکره ها از آن ها یادی نشده است. در مدایح ، قصایدی از احمد وقار شیرازی و سروش اصفهانی هست که در دیوان های چاپی آن ها نیامده و در شمار اشعار نویافته این دو شاعر است. فایده دیگر مدایح ، کمک آن به تصحیح اشعاری از احمد وقار است که در دیوان چاپی او با لغزش هایی ضبط شده است.

کامل التعبیر از آثار مشهور حبیش تفلیسی است که به ظاهر پس از سال 566ق تألیف شده است. در این اثر _ که تا امروز چاپ انتقادی نشده است_ واژه های نادر نسبتاً زیادی را می توان دید که پژوهشگران شماری از آن ها را استخراج و بررسی کرده اند. در این جستار چند واژه دیگر معرفی و بررسی می شود. این واژه های نادر عبارت اند از: انگشت خدای خوان (سبّابه)، نگارشی/ انگارشی کردن، شنگ، نان گرمه، کبوتر بنّا.

روضه الصفا ، تألیف محمد بن خاوندشاه مشهور به میرخواند، از مشهورترین تاریخ های عمومی فارسی است که بارها به چاپ رسیده است. میرخواند در نگارش این اثر از منابع بسیاری بهره برده که غالباً به نام آنها تصریح و عین عبارات آنها را نقل کرده است. یکی از منابع میرخواند در نگارش بخش ایران پیش از اسلام، کتاب اغراض السیاسه ظهیری سمرقندی است که به رغم نقل عبارات معتنابهی از آن، بر خلاف رویه کلی میرخواند، به نام آن کتاب اشاره نشده است. در این مقاله، با نقل عبارات یکسانی از هر دو اثر، این مدعا اثبات و در مواردی اغلاط روضه الصفا تصحیح شده است.

یکی از تاریخنامه های فارسی، جامع التواریخ اثر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است که تواریخ اقوام و ملل مختلف را شامل می شود. بخش تاریخ ایران و اسلام این اثر را محمد روشن براساس دست نویس کتابخانه کاخ توپکاپی استانبول به شماره 1653، تصحیح و میراث مکتوب منتشر کرده است. بخش تاریخ پیش از اسلام این دست نویس در حقیقت مجمع التواریخ اثر حافظ ابرو و بخش های دیگرآن، جامع التواریخ رشیدالدین همدانی است. میراث مکتوب کُلّ این دست نویس را به صورت نسخه برگردان چاپ نموده است. در متن مصحَّح روشن اغلاط متعددی وجود دارد. نیز واژه هایی برای مصحّح قابل خواندن نبوده و از این رو، وی جای آن ها را در متن مصحّح خود، بیاض گذاشته است. در مقاله حاضر این اغلاط، تصحیح و بعضی از واژه هایی که جای آن ها بیاض مانده، خوانده شده است. روش ما، روش مقابله ای است. متن مصحّح روشن با نسخه برگردان جامع – مجمع التواریخ مقابله و صورت های صحیح پاره ای از واژه های مغلوط، بازیافت و در مواردی مواضع بیاض مانده، تکمیل گردیده است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که شمار اغلاط متن مصحَّح و تعداد موارد بیاض مانده قابل اعتنا و نسبتاً زیاد است. ظاهراً یکی از علل اصلی که باعث آمده مصحِّح در خواندن بعضی واژه ها بلغزد و یا واژه هایی را ناخوانده رها کند و محل آن ها را بیاض بگذارد، همانا غیرمنقوط بودن اغلب واژه ها در دست نویس اساس مصحِّح است. هدف این مقاله آن است که با نشان دادن این اغلاط و کاستی ها و ارائه صورت های درست و تکمیل مواضع خوانده نشده و بیاض، چاپ بعدی این قسمت از این تاریخنامه ارجمند، منقّح تر گردد.

ابوطاهر طرسوسی از راویان توانمند قصه های عامیانه فارسی است که از میان قصه های او داراب نامه، ابومسلم نامه، قران حبشی، مسیّب نامه و قهرمان نامه تصحیح و چاپ شده است. در مقاله حاضر، پاره ای از لغزش های دو متن مصحح: داراب نامه و ابومسلم نامه که تا امروز درباره آن ها مقاله ای نوشته نشده، اصلاح شده است. در اصلاح این لغزش ها، استناد به ضبط های درست و اصیل نسخه های اساس مصححان، رجوع به دست نویس های این دو اثر، سبک این آثار و ارائه شواهدی از خود این متون کارساز بوده است. همچنین، با تحلیل محتوا، معانی ای برای واژه ها و ترکیبات نادر این دو اثر که پاره ای از آن ها، واژگان محلی و گویشی اند و از لغت نامه ها و واژه نامه های پایان متون مصحح فوت شده، پیشنهاد شده است. اعمال این اصلاحات و ضبط معانی واژه ها و ترکیبات نادر این دو متن می تواند چاپ های بعدی این دو اثر را منقح تر کند.

یکی از داستان های عامه فارسی، فیروزشاه نامه به روایت محمد بیغمی است. ذبیح الله صفا قسمتی از این داستان را با نام داراب نامه در سال 1341-1339 تصحیح و منتشر نمود که بدون هیچ تغییری در سال 1381 تجدید چاپ شد. قسمت دیگری از این داستان را ایرج افشار و مهران افشاری با نام فیروزشاه نامه در سال 1388 تصحیح و به زیور چاپ آراسته نمودند. گرچه تصحیح هر دو قسمت با دقت انجام پذیرفته است، در آن ها پاره ای لغزش ها دیده می شود. چون روایت بیغمی، افزون برجنبه های هنری و ادبی، فواید زبانی بسیار دارد و در بررسی تاریخ اجتماعی ایران در سده های گذشته، مفید است بایسته است که متن آن حتی الامکان بدون لغزش در اختیار دلدادگان داستان های عامه فارسی و پژوهندگان این حوزه قرار گیرد. در این مقاله با توجه به ضبط نسخه های اصل و رجوع به منظومه ها و دیوان های شاعرانی که ابیاتی از آن ها در فیروزشاه نامه نقل شده است و مقابله عبارات تکراری و قالبی کتاب، صورت درست این لغزش ها نشان داده است.

فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش های ادبیات تطبیقی دوره 10، شماره 3 پاییز 1401، صص 26-55 یکی از متون داستانی فارسی، سندبادنامه ظهیری است. این داستان که مرکب است از یک قصه اصلی و چندین قصه درونه ای، در متون عربی و فارسی متعددی روایت شده که عبارتند از: سندبادنامه عامیانه عربی، الف لیله و لیله، طوطی نامه نخشبی و جامع الحکایات. پرسش های این مقاله آن است که چه تفاوت هایی در این متون در روایت قصّه اصلی و قصّه های درونه ای وجود دارد و آیا بررسی این تفاوت ها می تواند پرتوی بر بعضی ابهامات این داستان به روایت ظهیری بتاباند؟ در پاسخ به این پرسش ها، وارد حوزه مطالعات ادب تطبیقی در چارچوب مکتب آمریکایی شده ایم، روایت ظهیری مبنا قرار گرفته و روایات دیگر با آن مقایسه گردیده است. نتیجه مقایسه نشان می دهد که در داستان اصلی در بعضی روایات، به جزئیات و روابط علّی و معلولی توجه بیشتری شده که با اتکاء به آن ها می توان برخی ابهامات داستان اصلی به روایت ظهیری را برطرف نمود. و این از اهداف مقایسه و نگارش این مقاله است. داستان های درونه ای در این متون کاملا مانند هم نیستند. پاره ای از داستان های درونه ای، با تفاوت هایی جزیی در همه متون مورد بحث ما مشترک است. پاره ای دیگر در روایت ظهیری آمده و در روایات دیگر نیامده، برعکس، بعضی داستان ها در روایت دیگر آمده و در روایت ظهیری نیست. عواملی که باعث این تفاوت ها شده اند، متعددند. محل ترجمه یا تألیف در شمار این عوامل است. قوّه تخیّل و خلاقیت مترجم و مؤلف یا مقصود آن ها از ترجمه و تألیف از دیگر عواملی است که کمابیش به اختلاف و دگرگونی این روایات دامن زده است.