سید محمد میرسندسی

در چشم اندازی تاریخی به جریان ها و آبشخورهای معرفت در جامعه ایران درمی یابیم که ردپای تفکر انتقادی را کم تر در جریان تبادلات فکری می توان جست؛ یعنی شیوه های ارتباط و انتقال معرفتی به گونه ای بوده است که تفکر انتقادی در آن ها جایگاهی ندارد یا به صورت ضعیف و کم مایه حضور دارد. برآیند و میراث این خصیصه تاریخی جریان های معرفتی امروزه در اجتماعات علمی به منزله یک ویژگی فرهنگی در عرصه عمومی در جامعه معاصر ایرانی بیان گر «کم مایگی خردورزی و تفکر انتقادی» است. ازاین رو، در انواعِ ارتباط ِمیان افراد و مناسبات اجتماعی و حتی در محافل علمی تفکر انتقادی جایگاه قابل توجهی ندارد. ازسوی دیگر، پیشرفت علمی مستلزم توجه جدی به تفکر انتقادی است. به این ترتیب، درصورتی که توسعه را راه برد و خواست ملی در نظر بگیریم، با کیفیت تفکر انتقادی در جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی نمی توان انتظار دگرگونی خاصی را داشت، چراکه با پدیده کم مایگی خردورزی و تفکر انتقادی مواجهیم و تقویت این بایسته توسعه مستلزم توجه جدی تر و تلاش برای فراهم آوردن زمینه های رشد آن در جامعه است. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل تاریخی، معرفی پیشینه ضدتفکر انتقادی در جامعه ایران، و بیان اهمیت آن برای پیشرفت و توسعه پیش نهادهایی برای ارتقای آن ارائه می شود.

توجه روزافزون به نقش و جایگاه مردم در صورت بندی جامعه معاصر و تلاش برای مشارکت پذیری مردم در امور مختلف نشان دهنده اهمیت آشکار نقش مردم بیش از گذشته است. بی شک دلیل آن مفهوم «سرمایه اجتماعی» و اهمیت فزاینده بهره مندی از آن در مواجهه با مسائل و چالش های گوناگونی است که فراروی جامعه و نهادهای برآمده از آن قرار دارد. مشارکت مردم در امور مختلف در حقیقت راهی است برای بهره برداری هر چه بیشتر از این نیروی بیکران اجتماعی و کاستن از دامنه مسائل و گرفتاری هایی که کمابیش در جامعه با آن روبه رو هستیم؛ با وجود این، پیش از آنکه «پلیس» به عنوان بخشی از نهادهایی که کارویژه اصلی آنها ایجاد و نگهداری نظم و امنیت است، بخواهد از این سرمایه استفاده لازم را ببرد، نخست باید بتواند «بینش ضروری برای بهره مندی مناسب از این توانایی» را در مجموعه خویش و در افراد و رویه ها و فرهنگ سازمانی فراهم آورد و همچنین «زمینه های اجتماعی لازم برای این مشارکت» را آماده کند. بر این پایه، در این نوشتار تلاش شده است با بازخوانی مفهوم مشارکت، زمینه های اجتماعی لازم برای مشارکت فعال مردم در فعالیت ها ی پلیسی، توضیح داده شود. همچنین برای آنکه انگیزه های لازم برای این تغییر نگرش و رفتار نزد مسئولان نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران به صورت راهبردی فراهم آید، اهمیت مشارکت مردم و نقش سازنده آنها در کاهش جرایم که سازنده رویکردی جدید در امنیت در قالب مفهوم امنیت اجتماعی است، تبیین شده است. این مقاله به روش کیفی و با استفاده از دو شیوه برای تحلیل پدیده ها به موضوع پرداخته و آنگاه به راهبرد رسیده است. در پایان نوشتار راهکارهایی برای توسعه مشارکت اجتماعی مردم، راهبردهایی برای شناسایی زمینه مشارکت پیوسته، بازتوزیع وظایف پلیس و مشارکت ها ی همسو با کار پلیس ارائه شده است.

اهمیت وافر دین و دینداری برای جوامع بشری، لزوم بررسی های علمی درمورد جنبه های گوناگون این پدیده و تغییرات آن را روشن می سازد. شرایط معرفتی دنیای مدرن و رشد تفکر انتقادی با حضور در دانشگاه از عواملی است که به ایجاد تغییرات در دینداری افراد می انجامد. این پژوهش رابطة تفکر انتقادی و ابعاد اصلی دینداری (بعد باور، مناسک و تجربه) دانشجویان را بررسی می کند. پژوهش حاضر با استفاده از روش کمی پیمایش و با ابراز پرسشنامه انجام گرفته است. از مجموع دانشگاه های دولتی تهران، جامعة آماری را دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه های الزهرا، امام صادق و شهید بهشتی تشکیل می دهند. تعداد نمونة تحقیق از طریق فرمول کوکران و با روش نمونه گیری متناسب با حجم 370 نفر تعیین شد. نتایج نشان می دهد بین میزان تفکر انتقادی و ابعاد دینداری (باور، مناسک و تجربه) رابطة معنادار و مثبت وجود دارد. همچنین، از بین خرده مقیاس های تفکر انتقادی، خرده مقیاس ذهن باز با هیچ یک از ابعاد رابطة معناداری ندارد. درمورد بعد باور، علاوه بر ذهن باز، کنجکاوی نیز رابطة معناداری با این بعد ندارد. از دیگر نتایج این پژوهش بالابودن میزان ابعاد باور و تجربه در بین دانشجویان و پایین بودن میزان بعد مناسک در بین آنان است. از نظر میزان تفکر انتقادی نیز 20 درصد از دانشجویان در سطح بالایی از تفکر انتقادی قرار دارند.

این نوشتار درصدد بررسی دیدگاه های پاسخ گویان در یک سازمان نظامی درباره ی عدالت و مقایسه ی ادراک آنها با نظریه های مورد اعتنا در این زمینه است. به این منظور، پس از بررسی و تعیین دیدگاه های مختلف راجع به عدالت و بیان سه دیدگاه کلی و متفاوت در این زمینه؛ یعنی، دیدگاه مبتنی بر اصل شایستگی، اصل نیاز و نظریه ی ترکیبی، در یک تحقیق تجربی به مقایسه ی این دیدگاه ها با نظر افراد، از طریق پرسش نامه و در بین کارکنان نظامی، به تعداد 440 نفر اقدام شد. یافته های تحقیق، نشان می دهد که ادراک نظامیان از عدالت با توافق تقریباً هم وزن و هم سان با گویه های مربوط به اصل های «شایستگی» و «نیاز» (با نسبت 4.73 و 4.51 برابری موافقان به مخالفان)، بیشتراز آنکه تنها یک اصل را مبنای عدالت بداند، با نظریه ی ترکیبی عدالت (ترکیب شایستگی و نیاز) هم خوانی دارد. این یافته، می تواند در راستای تقویت و گسترش «نظریه ی ترکیبی عدالت» ارزیابی و مورد توجه قرار گیرد.

مردم، از نظر مفهومی و وابستگی به ارزش ها و نظام ارزشی، برداشت های مختلفی از عدالت دارند. بر این اساس، برای آنکه نظریه عدالت بتواند سرمشق و راهنمای نظام سیاسی قرار گیرد و در عمل با توفیق همراه شود، علاوه بر راهبردهای اساسی اعتقادی و تدوین آن ها در قالب نظریه راهبردی، نیازمند توافق ذهنی مردم یا همراهی بدنه اجتماع در درک از عدالت نیز هست. بنابراین، برای فراهم آوردن نظریه ای درباره عدالت که مورد توافق عموم باشذ، در تحقیقی تجربی در سطح شهر مشهد کوشیدیم تا به دیدگاه های مردم دست یابیم. یافته های این تحقیق نشان می دهد که مردم عدالت تک محوری مبتنی بر یکی از اصول استحقاق یا نیاز را تصدیق نمی کنند، بلکه معتقدند نظریه عدالت باید ترکیبی از هر دو اصل باشد. این یافته در سطح شهر مشهد به دست آمده، ولی با درنظرگرفتن ملاحظاتی، می تواند قابل تعمیم به جامعه ایرانی باشد.

نوشتار حاضر که متشکل از شش بحث فرعی است درصدد تشریح نسبت بین دین و ایدئولوژی به عنوان یک معرفت است، تا از این طریق به گونه های دینداری متأثر از ایدئولوژی دست یابد. بر این اساس، ضمن توضیح ویژگیهای اساسی ایدئولوژی، رابطه این دو مفهوم در دو عرصه متفاوت یعنی در غرب و در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی تحلیلی ـ تاریخی این موضوع به خصوص در ایران، نوشتار را به سمت منظور اصلی خویش رهنمون ساخته است. در این مسیر ضرورت تشخیص داده شد که برخی از انتقادهای مهم نیز مطرح و مورد بررسی قرار گیرد. در نهایت، بر پایه مباحث فوق، پنج گونه دینداری متأثر از ایدئولوژی از یکدیگر متمایز گردید، ویژگیهای آنها توضیح داده شد و تحلیل مقایسه ای از آنها ارائه شد.