احمد ضابطی جهرمی

درک مفاهیم ضمنی و کشف ظرایف تدوین فیلم که کمتر به آن پرداخته شده است، هدف اصلی این پژوهش است. از این رو با انتقال یکی از پرکاربردترین عناصر بلاغی (تشبیه) به مطالعات سینمایی به روشن سازی چگونگی عمل کرد تدوین تشبیهی در فیلم های سینمای ایران پرداخته ایم. این پژوهش کاربردی با روش توصیفی - تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و منابع صوتی- بصری(فیلم ها) انجام گرفته است. نمونه گیری به شیوه هدف مند انجام شده و چارچوب نظری بر نظریّه فرمالیستی آیزنشتاین استوار است. در این پژوهش نخست با بیان تشبیه و تفاوت های آن با استعاره و جناس، الگوی دقیقی از آن برای بررسی در سینما ارائه و سپس به صورت عینی و عملی نمونه هایی از تدوین تشبیهی در سینمای ایران با در نظر داشتن سیر تاریخی و موضوعی بیان شده است. نتایج پژوهش نشان داد نحوه ترکیب نماها به شیوه تشبیهی تا حدّ زیادی بر کیفیّت زیبایی شناسی فیلم ها افزوده است. مضامین مختلفی چون تلاش برای بقا، بازیچه بودن قشر ضعیف جامعه، حرص و طمع حیوانی انسان، دید استثمارگرانه به زن، روابط پوشالی و دروغین میان انسان ها و... از طریق این تمهید فرمال در فیلم ها خلق شده است. کاربرد بیشتر قطع ساده در مقایسه با ترفندهایی چون دیزالو و فید و انتخاب مشبه به هایی که جزوی از بافت و زمینه داستان بوده، بیان واقع گرایانه و ساده تری از فرم تدوین تشبیهی را شکل داده است. در نظر داشتن روند تاریخی با نمونه هایی از دهه 40 تا 80 نیز به خوبی آشکار کرد با گذشت زمان پیچیدگی و ظرافت بیش تری در عرصه کاربرد تدوین تشبیهی رخ داده است.

هدف این پژوهش که با مشاهده تعدادی از آثار مستند  - به منظور تحلیل ساختار و محتوای آن ها - در ترکیب با روش پژوهش کتابخانه ای انجام شده، تعیین الگویی کاربردی برای تولید فیلم مستند آموزشی تعاملی بر مبنای نظریه دیوید آزوبل(1918-2008) ( نظریه پرداز آمریکایی حوزه روان شناسی آموزش) است.گروهی از فیلم های آموزشی مورد استفاده در نظام آموزش وپرورش ایران و سایت های تولیدکننده محتوای آن ها (برای نمونه سایت فرا درس) همچنین مستندهای وبی (Web documentary)  تعاملی «مردی با دوربین فیلم برداری: یک نسخه جهانی» (2010)، « سفر به انتهای زغال سنگ» (2008) به عنوان نمونه های هدفمند، در این پژوهش بررسی شده اند. تعیین مهم ترین یا اصلی ترین معیارها و اصول تولید فیلم مستند آموزشی تعاملی، همچنین شناخت ویژگی ها و معرفی انواع ساختارهای آن ، عمده ترین هدف این پژوهش است که در کانون آن ، نظریه روانشناسی آموزش آزوبل برای تعلیم مخاطب قرار دارد. الگوی پیشنهادی مقاله برای ساخت مستند آموزشی تعاملی متوجه پاسخ به این پرسش کلیدی است : در شیوه های نوین آموزش با استفاده از رسانه های دیداری- شنیداری امروزی، چگونه می توان از فیلم مستند با ساختار تعاملی، به مثابه جانشین آموزگار ، در حیطه آموزش استفاده کرد؟  یافته های پژوهش نشان می دهد که در مرحله تولید این نوع مستند، انتخاب مخاطب فیلم اولاً باید منطبق با الگوی « یادگیری معنادار» صورت گیرد ، ثانیاً مستند آموزشی با ساختار تعاملی کاملاً باز ، مناسب ترین نوع فیلم در حیطه آموزش رسانه های دیداری - شنیداری با پلتفرم های دیجیتال است .  ثالثاً این فرم مستند می تواند یاد دهنده و یادگیرنده را از حضور فیزیکی در فضای سنتی آموزش - در کلاس درس -  بی نیاز کند و آن دو ، ارتباطی متقابل و پویا با یکدیگر داشته باشند.

فیلم مستند توضیحی، در دهه 1930 از میان جنبش مستندسازی گریرسون سر برآورد و با استفاده از گفتار تفسیری «صدای خداگونه»، در خدمت اهداف آموزشی و تبلیغی قرار گرفت. این شیوه از مستندسازی در قالبی بلاغی و استدلالی، مخاطب خود را اغلب با استفاده از صدای یک راوی مورد خطاب قرار می دهد. مستند توضیحی با توجه به تحولات فنی و زیباشناختی و گسترش رسانه تلویزیون، در اواخر دهه 1950 به عنوان شیوه ای پرکاربرد و جدی در مستندسازی تلویزیونی تا به امروز به کار گرفته شده است. در ایران به دلیل شناخت ناکافی اکثر تهیه کنندگان و کارگردانان سینما و تلویزیون از قابلیت ها و نیز تحولات اخیر این شیوه، اغلب آنها با نگاهی کلیشه ای و تقلیدوار به تولید این نوع مستند پرداخته اند، بدون اینکه ویژگی های ساختاری آن را از جنبه های زیبایی شناسی، عمیقاً بشناسند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی ساختار "فیلم مستند توضیحی" و نیز چگونگی استفاده از آن در مستندسازی تلویزیونی است. این پژوهش با روش کتابخانه ای- اسنادی و با هدف شناختِ ویژگی های پژوهشی، ساختاری، زیبایی شناسی و قابلیت های محتوایی مستند توضیحی و چگونگی به کارگیری آن ها در تولید این نوع فیلم مستند، انجام گرفته است

هدف این مقاله معلوم کردن تاثیراتی است که تحولات تاریخی فنآوری های تدوین بر زیبایی شناسی این هنر داشته است.رویکرد مقاله عمدتا متوجه نتایج مقایسه تاثیر فنآوری تدوین بر ساختار گروهی از فیلم های بلند داستانی هالیوود است که در" دوره گذار" از تدوین انالوگ به تدوین دیجیتال (دهه های 1980 و 1990) با دو فناوری متفاوت تدوین شده اند.مقاله با روش های تحقیق اسنادی و کتابخانه ای ، درحیطه های زیر به تبیین موضوع می پردازد:1. معرفی عواملی که بیشترین تاثیر را طی تاریخ تدوین بر زیبایی شناسی تدوین داشته اند .2. بررسی ساختارهای فنی - زیبایی شناسی تدوین که متاثرازفناوری تدوین بوده اند.3. مقایسه ساختار تدوینی گروهی از فیلم های هالیوودی "دوره گذار" که برخی با فناوری انالوگ وبرخی دیگر با فناوری دیجیتالی تدوین شده اند . مقاله به این نتیجه می رسد:تحول فناوری های تدوین ، در دوره های تاریخی معینی ، مجموعه ای تاثیر اشکار بر زیبایی شناسی تدوین داشته است. اختراع نخستین ماشین الکترومکانیکی تدوین (موویولا) در دهه۱۹۲۰ واختراع سامانه تدوین غیرخطی دیجیتالی برای تدوین فیلم و ویدئو در دهه ۱۹۹۰ - به عنوان نقاط عطف تاریخی در تحول فناوری های تدوین - نمونه هایی ازتاثیر فناوری های این هنر بر زیبایی شناسی آن هستند.

پیش از اختراع سینما و تلویزیون تنها راه آگاهی مردم از تاریخ، گوش دادن به روایات شفاهی یا خواندن متون مکتوب تاریخی بود- خواندن نوشته نیز به سواد نیاز داشت. اما این دو رسانه، امکان دیگری با خود آوردند: تماشای تصاویر متحرکی که به مثابه «بازنمایی زنده تاریخ»یا روایت تصویری زندگی گذشته بود. تاریخ نگاران در نیمه دوم قرن بیستم سرانجام پذیرفتند که محتوای تصاویر فیلم مستند، ارزش های اطلاعاتی معتبری برای استخراج حقایق تاریخی و تبیین و تفسیر رویدادها، دوره ها و شخصیت های تاریخی دارند. گروهی از مورخان پست مدرنیست در چند دهه اخیر، فیلم مستند را – به ویژه «مستند گردآوری» از مواد آرشیو فیلم – به مثابه شیوه ای از تاریخ نگاری به رسمیت شناختند و آن را «تاریخ نگاری تصویری» نامیدند. این در حالی بود که از اواخر دوره سینمای صامت، سنت تولید این نوع مستند شکل گرفته بود و «شورای بین المللی آرشیوها» نیز به سال 1972 طی بیانیه ای، مواد فیلم را به عنوان سند عملاً به رسمیت شناخته بود.«فیلم گردآوری» فیلمی است که با تدوین فیلم های قبلاً ساخته (فیلمبرداری) شده – معمولاً با استفاده از نماهای موجود در آرشیو فیلم - تولید می شود. چنانچه این نماها مواد مستند باشند، آن فیلم را «مستند گردآوری» خوانند. این مقاله با به کارگیری روش تحقیق کتابخانه و اسنادی، ضمن معرفی گونه فیلم «مستند گردآوری» و دسته بندی زیرگونه های آن، تاریخ، روش های تولید و ویژگی های ساختاری آن را معلوم می کند و طی معرفی آثار شاخص تلویزیونی و سینمایی ایرانی و خارجی این گونه، مهارت های لازم را برای تولید آن برمی شمارد. مقاله در انتها به این نتیجه می رسد: *در تاریخ تولیدات سینمایی و تلویزیونی مستند، تاکنون دو شیوه کلی از «تاریخ نگاری تصویری» تجربه شده است: 1. بازسازی نمایشی تاریخ (درام مستند) 2. بازنمایی مستقیم اسناد تصویری و شواهد تاریخی (مستند گردآوری از مواد آرشیو فیلم و عکس). *مستند گردآوری یکی از کم هزینه ترین روش های مستندسازی برای تصویر کردن موضوعات تاریخی قرن گذشته و قرن جاری است.امروزه کانال های اختصاصی «تاریخ» عمدتاً به این شیوه مستندسازی متکی اند، که این شیوه نیز خود به پشتوانه ای از یک آرشیو غنی، سازمان یافته و مدرن متکی است.

در سینمای کلاسیک داستانی، تنها از تعامل منطقی و متناسب بین عناصر میزانسن و تدوین است که روایت فیلمیک مؤثری حاصل می شود. هر دو عنصر همزمان و در نسبتی با هم در نمایاندن کنش فیلمنامه فعالند اما گاه کنش در قالب ظرفیت های روایتی میزانسن و گاه ظرفیت های روایتی تدوین مؤثرتر جلوه می کند. این عناصر نه در مقابل هم، که در کنار هم و بلکه در تطابق با هم هستند. در صورتی که رابطه بین این دو عنصر منطقی باشد،  ظرفیت های بیانی یکدیگر را تقویت نموده و  در غیر این صورت به تضعیف یکدیگر منجر می شوند. دریافت کارگردان از کنش فیلمنامه، ویژگی های سبکی او و ژانر فیلم، در طراحی کارگردان نسبت به اجرا کردن نوع خاصی از رابطه بین میزانسن و تدوین در فیلم، اثرگذار است. بر اساس نظریه های حاکم بر سینمای داستانی کلاسیک، نمی توان عناصر میزانسن و تدوین را به صورت ماهوی یکی دانست زیرا میزانسن اساساً به تمامی آن چیزی که درون قاب دیده می شود اشاره دارد و تدوین با رابطه بین نماها شناخته می شود. هر یک از دو مفهوم میزانسن و تدوین دارای ظرفیت های بیانی منحصر به خود هستند. اما این را هم باید پذیرفت که حیات هر یک از این دو، در گرو وجود دیگری است. تنها در صورت وجود داشتن تعاملی منطقی و سازنده بین میزانسن و تدوین، می توان به روایت مؤثرتری در فیلم داستانی دست یافت.

تولید فیلم های مستند با موضوع حیات وحش و طبیعت در شبکه های تلویزیونی سراسر جهان به جایگاهی از کمیت، کیفیت و رقابت رسیده، که باید از اساس با دیدی کاملاً متفاوت، به پی ریزی و طراحی بنای آن اقدام کرد. جدا از خود موضوع که جذابیت خاص خودش را باید داشته باشد، ترکیب تکنیک و هنر در کنار هم، باید به جذابیت این فیلم ها کمک کند. آن چه در این مقاله بررسی می شود، جنبه ها و مقوله های فنی برنامه سازی مستند است که پایه واساس تکنیکی استانداردهای جهانی، این گونه از مستندها را معرفی و تشریح می کند. فناوری نوین فیلم سازی باعث شده که جهان طبیعی و محیط زیست انسان، حیوانات و گیاهان از زوایای جدید و صحنه هایی که پیش از آن دیده نشده اند، ارائه شود. روش های گوناگون تصویربرداری، ابزارهای جدید تصویربرداری و پژوهش های خاص مستندهای حیات وحش چون رادیو تله متری و حتی ابزارهای جدید زنده گیری حیوانات که با اتصال به سامانه های ماهواره ای جهانی، در نوع خود انقلابی در برنامه سازی مستند به وجود آورده اند، در این مقاله معرفی شده اند.

فیلم مستندی که با به کارگیری سندهای آرشیوی باقی مانده ازیک موضوع، به بازسازی آن موضوع دست می زند، "فیلم مستند آرشیوی" خوانده می شود. در این مستندها، مرحله پژوهش؛ اهمیت ویژه ای دارد که یکی از اهداف آن دستیابی به اسنادی است که مستقیماً در فیلم به کار گرفته می شوند. برای رسیدن به چنین هدفی، پژوهشگر این نوع مستندها باید با مراحل «روش پژوهش اسنادی» آشنا باشد تا با به کارگیری آن بتواند به اسنادومدارک معتبرو موثق دست یابد. این مقاله می کوشد با معرفی فیلم مستند آرشیوی و ویژگی های آن، نقش پژوهش اسنادی را در یافتن مدارک مفید به منظور تولید این نوع مستندها بررسی کند و با تبیین مراحل گوناگون این روش پژوهشی و تنگناهای پیش رو، اطلاعات کاربردی در این زمینه به پ ژوهشگرفیلم ارائه دهد.

کوچ و زندگی عشایر ایران از دوره سینمای صامت، مورد توجه فیلمسازان ایرانی و خارجی بوده است. شیوه زندگی عشایر به عنوان نمونه زنده ای از زندگی انسان های هزاره های پیش، جاذبه های تصویری کوچ و ظرفیتی که در دل این موضوع برای جلب نظر مخاطب فیلم نهفته است، تا کنون فیلمسازان زیادی را به تصویر کردن این موضوع سوق داده است. از سوی دیگر، فقر معیشتی حاکم بر آنان، شرایط را برای اهداف شرق شناسانه و نگاه از بالا به پایین غربی ها به موضوع مورد مطالعه خود، مهیا می سازد.   فیلم های مستند " علف"(1925) و " گوسفندها باید زنده بمانند"(1976) که توسط فیلمسازان خارجی ساخته شده و فیلم های ایرانی " شقایق سوزان"(1341)، " بلوط"(1347) و " تاراز"(1366) از مطرح ترین آثاری هستند که پیرامون ایل بختیاری ساخته شده اند. این فیلم ها به صورت مطالعه موردی در این پژوهش مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند.روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای و اسنادی است. اسنادی که از یک سو فیلم های مستند و از سویی دیگر کتب و نسخ گوناگون را در بر می گیرد.  بر اساس نتایج به دست آمده ،فیلم های " بلوط" و " تاراز" بیش از آثار دیگر از معیارهای لازم برای فیلم مردم نگار بهره می برند. عدم بهره گیری کافی از دانش مردم شناسی، نداشتن پیشینه تحقیقاتی لازم، نگاه تصنعی و گاه حماسه پردازانه به کوچ و زندگی عشایر در فیلم های " علف" و " شقایق سوزان" و کاربرد ادبیات شاعرانه در گفتار متن در فیلم " گوسفندها باید زنده بمانند" از مهم ترین آسیب هایی است که این آثار را از ضوابط و معیارهای علمی فیلم های مردم نگار بی بهره کرده است. ساختار سینمایی قوی، بهره گیری از عنصر درام و کاربرد ترفندهای تماشاگرپسند  در فیلم های خارجی ساخته شده پیرامون عشایر بختیاری( خواه از معیارهای مردم نگارانه بهره برده باشند و خواه بی بهره باشند) ، راه را برای تبلیغ ایدئولوژی و تصویر خاصی که از ایران ارائه می دهند؛ هموار می سازد.

این مقاله در ابتدا به معرفی عواملی که در شکل گیری موسیقی فیلم و رشد زیبائی شناسی آن مؤثر بوده اند می پردازد. آنگاه از عناصری که سینما و موسیقی را به هم نزدیک می کند نام می برد. به دنبال آن معلوم می کند که چه عواملی در آهنگسازی فیلم، استخوان بندی موسیقی را می سازند. مقاله ضمن طرح دیدگاه های چند تن از موسیقیدانان و نظریه پردازان موسیقی فیلم، ویژگی کار آهنگساز فیلم را بر می شمارد و در انتها معیارها و ملاک های ارزشیابی موسیقی فیلم را از جنبه زیبایی شناسی معرفی می کند.

"این مقاله، ابتدا به معرفی عواملی می‌پردازد که در شکل‌گیری موسیقی فیلم به عنوان یک رسانه و رشد زیبایی‌شناسی آن مؤثر بوده‌اند، و سپس، از عناصری نام می‌برد که سینما و موسیقی را به هم نزدیک می‌کنند. آنگاه معلوم می‌کند که چه عواملی در آهنگسازی برای فیلم، استخوان‌بندی موسیقی را شکل‌ می‌دهند. مقاله، ضمن طرح دیدگاه‌های چند تن از موسیقیدانان و نظریه‌پردازان در زمینه موسیقی فیلم، ویژگی‌های کار آهنگساز فیلم را برمی‌شمارد و در انتها، معیارها و ملاک‌های زیبایی‌شناسی موسیقی فیلم را معرفی می‌کند. "

در این مقاله سعی شده است که پرسش های زیر پاسخ داده شود : 1- چرا پیش شرط اصلی در مستند سازی پژوهش است ؟ 2- چرا پژوهش در فیلم مستند اهمیت بنیادی دارد ؟ 3- به چه دلیل مستند ساز خود در جایگاه پژوهشگر قرار می گیرد ؟ 4- اصلی ترین وظیفه ی مستند ساز و مهم ترین هدف او چیست ؟ 5- ویژگی های یک پژوهشگر فیلم مستند کدام اند ؟ 6- چرا فیلم مستند نفسآ یک پژوهش است ؟ 7- در صورت فقدان پژوهش ،‌ چه زیان هایی متوجه یک فیلم مستند خواهد شد ؟‌...

هدف این مقاله بررسی تفاوتهای بنیادی بین بازیگری در سینما ( بازیگری فیلم ) و بازیگری در تئاتر است . این تفاوتها از طریق طبقه بندی ویژگی های بازیگری در این دو هنر ، به شیوه تطبیقی - مقایسه یی در زمینه های متقابل مشخص شده است ...