احسان جمالی

در بسیاری از مطالعات علمی و پژوهشی در تمامی علوم و به ویژه در علوم انسانی مایلیم تأثیر متغیرها بر هم و یا پیش بینی یک متغیر براساس گروهی دیگر از متغیرها را بررسی کنیم. این عمل در مباحث آماری اغلب با ارائه مدل های آماری مناسب امکان پذیر است. مدل های آماری مختلفی تاکنون ارائه شده است که یکی از آنها که در دهه های اخیر مورد استقبال صاحب نظران علوم انسانی قرار گرفته، مدل های چند سطحی است. در این نوع مدل، به جای ثابت فرض کردن ضرایب مدل، در مدل های آماری یک سطحی، این ضرایب متغیر در نظر گرفته می شوند در نتیجه، تأثیرات تعاملی بین متغیر های سطح کلان و سطح خرد، که معمولاً در تحقیقات علوم انسانی به وفور یافت می شود، مدنظر قرار می گیرد و اریبی برآورد پارامترها که از نمونه گیری خوشه ای ناشی می شود تا حد بسیار زیادی در مقایسه با مدل های یک سطحی اصلاح می شود. در این مقاله، به معرفی مدل های چند سطحی و ارائه کاربردها، مزایا و مشکلات این مدل ها پرداخته می شود و با به کارگیری مدل سه سطحی، نقش متغیر های مختلف تشکیل دهنده موقعیت های اجتماعی - اقتصادی در عملکرد تحصیلی (نمره کل) مناسب برای ورود به دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی در طی زمان تحلیل می شود. در این مثال، میزان تأثیر عوامل تشکیل دهنده این موقعیت ها مشتمل بر تحصیلات پدر و مادر، شغل پدر، سطح درآمد در جنسیت های مختلف، با در نظر گرفتن وضعیت بخش و استان محل اقامت داوطلبان در گروه آزمایشی علوم تجربی، در آزمون سراسری ورود به آموزش عالی ایران طی سال های 1380 تا 1388بررسی می شود.

تحلیل موقعیت اجتماعی، اقتصادی و نقش متغیرهای مختلف تشکیل دهنده این موقعیت ها در طی زمان بر عملکرد تحصیلی (نمره کل) داوطلبان ورود به آموزش عالی از اهداف این تحقیق است تا مشخص نماید، این موقعیت ها در دستیابی به نمرات بالا چه تأثیراتی دارند و در طی زمان نقش این متغیرها ثابت مانده یا تغییر کرده است. تمامی داوطلبان حاضر در جلسه آزمون سراسری درگروه آزمایشی علوم انسانی، در سال های 1380 تا 1388 جامعه آماری این تحقیق را تشکیل می دهند. داده های تحقیق براساس اطلاعات و مدارک موجود در سازمان سنجش آموزش کشور و فرم های نظرخواهی تعداد 4105542 نفر در این گروه آزمایشی در جلسه آزمون حاضر بوده و دیپلم خود را در سال قبل از آزمون دریافت نموده و گروه آزمایشی امتحانی آنان با رشته ای که در آن دیپلم گرفته اند تطابق داشته، جمع آوری شده است. بنابراین حجم اطلاعات مورد استفاده به عنوان نمونه آماری که از داده های گمشده چشم پوشی شده است دراین گروه آزمایشی 1217321 نفر می باشد. روش آماری به کار رفته در این تحقیق، استفاده از مدل های سه سطحی با استفاده از نرم افزار HLM است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که هر یک از متغیرهای تشکیل دهنده موقعیت اجتماعی، اقتصادی با میزان تأثیر متفاوت، در افزایش نمره کل داوطلبان مؤثر هستند و تفاوت معنی داری بین عملکرد تحصیلی زنان و مردان به نفع زنان مشاهده می شود؛ که با افزایش سال این تفاوت در گروه علوم انسانی بیشتر شده است. علاوه بر آن افزایش سطح تحصیلات پدران، سطح تحصیلات مادران و شغل پدران در هر سطح معنی داری بر افزایش عملکرد تحصیلی در تمامی سالهای تحقیق مؤثر بوده است؛ هرچند با افزایش سال از میزان اثر آنها کاسته شده است. همچنین در تمامی سالهای تحقیق افزایش سطح تحصیلات مادران در مقایسه با افزایش سطح تحصیلات پدران، در افزایش عملکرد تحصیلی اثر بیشتری داشته است.