سهیل یاری گل دره

بحث تقابل ها یکی از مهمّ ترین مباحث مورد توجّه ساختارگرایان است که می توان ریشه آن را در باورهای اساطیری و فرهنگی بشر دانست. این مبحث که جایگاهی ویژه در زبان شناسی دارد، می تواند در پژوهش های ادبی؛ بویژه در نقد و تحلیل متون نیز نقش ارزشمندی ایفا کند. در پژوهش حاضر به بررسی تقابل های واژگانی در شعر حکیم سنایی، شاعر برجسته سده های پنجم و ششم هجری که با تحوّلات و نوآوری هایش در غزل، قصیده و مثنوی، از جمله شاعران جریان ساز ادب پارسی محسوب می شود، پرداخته شده است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که سنایی به چه میزان از تقابل سود جسته و دلایل کاربرد این عناصر در شعر او چه بوده است؟ نتایج بررسی نشان می دهد، تقابل واژگان با بار معنایی متّضاد و متقابل، بخش گسترده ای از شعر وی را در برگرفته است. با نگاهی ساختارگرایانه به شعر او، می توان گفت این واژگان متقابل، همچون نشانه هایی در شعر سنایی اند که با کلّیّت آثار او مرتبط هستند، به این معنی که از هر جهت که به شعر او بنگریم، عواملی وجود دارد که شعر او را به سوی دوگانگی سوق می دهد. این نشانه ها تبیین عینی شخصیّت سنایی، ناخودآگاه فردی و جمعی او، اوضاع جامعه و روزگارش، توجّه او به مضامین عرفانی، وجود اندیشه های تعلیمی در شعر او و ویژگی های معنی شناسی و هنری زبان شاعر است.

پیدا شدن برخی نسخ خطّی، جنگ ها و سفینه ها در کتابخانه های نقاط مختلف دنیا، نیاز به گردآوری و تصحیح مجدد دیوان بسیاری از شاعران را به عنوان امری ضروری اثبات نموده است. عمادی شهریاری یا غزنوی از جمله شاعرانی است که از اشعار وی می توان دانست که در شعر پایگاهی برجسته داشته است و شاعری توانا بوده است. امّا متاسفانه سروده-های وی همانند بسیاری دیگر از شعرای بزرگ ادب پارسی از بد حادثه، به گونه کامل به دست ما نرسیده است و این نکته با قراینی چند قابل اثبات است. از جمله دلایل وجود اشعاری به نام عمادی در سفینه ها و جُنگ ها است که این اشعار، از دیوان شاعر افتاده است و شایسته است که این سروده ها در تصحیح انتقادی دیوان وی مورد توجه جدّی قرار بگیرد. به علاوه، بسیاری از ابیات این شاعر، در دیوانی که هم اکنون از وی در دسترس است به غلط تصحیح شده و نیز ابیات و اشعاری وجود دارد که هم به این شاعر و هم به شاعران دیگر منسوب شده که متأسفانه به آنها هم هیچ اشاره ای نشده است. به سبب همین دلایل، تصحیح مجدد دیوان عمادی شهریاری، به عنوان بخشی از گنجینه ادب پارسی، امری بایسته به نظر می رسد. آنچه که در این مقاله خواهد آمد تعدادی از سروده های نویافته عمادی است که با تحقیق و تتبّع در کثیری از سفینه ها و جُنگ ها و دیگر منابع به دست آورده ایم و البته با کاوش در منابع دیگر ممکن است دوباره به سروده های نویافته دیگری از وی دست یافت.

تصحیح متون کهن از شاخه های مهم و در عین حال دشوار پژوهش های ادبی به شمار می آید. روش های گوناگونی برای تصحیح متون وجود دارد که در بیشتر آنها «اقدم نسخ» جایگاهی ویژه در گزینش ضبط درست دارد. در موارد بسیاری میان تاریخ پدید آمدن متن و کهن ترین نسخه موجود، فاصله زمانی فراوانی وجود دارد؛ در حالی که ممکن است، شواهدی از همان متن در تذکره ها یا فرهنگ های لغت که تاریخی کهن تر نسبت به نسخه موجود دارند، وارد شده باشد. سؤال اصلی این پژوهش آن است که آیا منابع واسطه ای، یعنی تذکره ها، جُنگ ها و فرهنگ های لغت را می توان مکمّل نسخه های خطّی در تصحیح متون قلمداد کرد یا خیر؟ برای رسیدن به پاسخ با انتخاب دیوان مسعود سعد سلمان به عنوان منبع مورد مطالعه، ملاحظه شد که در بسیاری از موارد با بهره گیری از شواهد شعری این شاعر در فرهنگ های لغت و تذکره ها می توان به حلّ بسیاری از دشواری های تصحیح متون کمک کرد.

علامه دهخدا در کتاب امثال و حکم هر گاه که برای امثال فارسی، معادل در عربی یافته به آن اشاره کرده است؛ اما در مواقعی به معادل های عربی دیگر امثال و حکم فارسی اشاره ای نکرده اند. شاید یک علت آن امر این بوده که ایشان در تألیف امثال و حکم قصد تفحص و وارسی منابع امثال و حکم عربی را نداشته و تنها به برخی از کتاب های امثال چون مجمع الأمثال میدانی نیشابوری توجه داشته است. نویسنده در یادداشت حاضر، به معادل های تعدادی از امثال موجود در کتاب امثال و حکم دهخدا اشاره می کند تا میزان اشتراکات این دو ادب در امثال و حکم بیشتر نمایان شود.

کتاب فرهنگ مأثورات متون عرفانی مشتمل بر احادیث، اقوال و امثال متون عرفانی فارسی بر اساس پنجاه و پنج متن صوفیانه و عارفانه فارسی به ترتیب الفبایی تدوین شده است. این فرهنگ، مرجعی سودمند برای دستیابی به سخنان و اقوال صوفیان و عارفان است. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد کاستی هایی را که در برخی ترجمه های مدون کتاب ملاحظه کرده، متذکر شود. عموم نکات طرح شده در نوشتار به ترجمه عبارات، مربوط شده و مواردی نیز به ضبط و اعراب گذاری ها اختصاص می یابد.

از جمل ه محاس ن کت اب امث ال و حک م اس تاد دهخ دا، ترجم ه های ی اس ت ک ه ایش ان از جم ات منث ور و منظ وم ارائ ه ک رده ان د. یک ی از برجس ته تری ن ویژگ ی ه ای ترجم ه ه ای دهخ دا، که ن گرای ی و س ره گرای ی اس ت؛ ب ه گون ه ای ک ه گاه ی خوانن دگان متوس ط ممک ن اس ت ترجم ه ه ا را درس ت متوج ه نش وند. نویس نده در ضم ن چندی ن یادداش ت، م ی کوش د ترجم ه ه ای دهخ دا را از لاب ای امث ال و حک م بی رون کش یده و هم راه اع راب گ ذاری و ویرای ش عب ارات عرب ی و فارس ی ارائ ه نمای د. نگارن ده در ش ماره پیش ین مجل ه آین ه پژوه ش، در قال ب سلس له یادداش ت های ی پیرام ون تاری خ، فرهن گ و ادبی ات، بخش ی از ترجم ه ه ای اس تاد دهخ دا (از ال ف-خ) را ب ه رش ته تحری ر درآورد. در یادداش ت پی ش رو ب ه دنبال ه هم ان مطل ب، ش مار دیگ ری از ترجم ه ه ای ایش ان در کت اب امث ال و حک م را ارائ ه م ی ده د

خواجه محمد پارسا در تفسیر ثمانیه که تفسیری بر هشت سوره کوتاه (قدر تا هُمَزه) است، از آثار فارسی و عربی فراوانی بهره گرفته است. او گاهی از منابع خود نام می برد و در موارد فراوانی نیز بدون اشاره، مطالبی را از دیگران نقل کرده است. یکی از دانشمندانی که آثارش تأثیر بسیاری بر خواجه محمد پارسا و تفسیرش گذاشته، محمّد غزّالی است. خواجه پارسا در چندین موضع از کتاب خویش از غزالی با عنوان «حجّه الإسلام» مطالبی نقل کرده است. اما با بررسی دقیق نیمه نخست متن این نکته آشکار می گردد که گاهی نیز بدون ذکر غزّالی بخش های از آثار او را در تفسیر خویش گنجانده است. پی بردن به این نکته موجب می شود که هم از تأثیر فراوان غزالی بر خواجه محمد پارسا آگاه شویم و هم این بخش های متن را دیدگاه نویسنده نپنداریم و در تحلیل افکار و نظریات وی، به آن ها استناد نکنیم. در این مقاله به بررسی مواردی پرداخته می شود که خواجه پارسا بی آنکه نامی از غزالی ببرد، مواضعی از آثار وی را در تفسیرش آورده است.

نگارنده در نوشتار پیش رو در قالب سلسله یادداش تهایی پیرامون تاریخ، فرهنگ و ادبیات، مقوله های ذیل را ب هاختصار اظهار می دارد: سخنانی از استاد مَلِک الشُّعَراء بهار در ستایش علّمه مجلسی اسفند و چشم زخم سرکه/سیلی نقد به از حلوای نسیه تصحیح ترجمه ای غلط فَربهی و زیباییِ زن

کتاب شاعران بی دیوان که در بردارنده مجموعه ای از اشعار پراکنده شاعران فارسی گوی بی دیوان در سده های سوم و چهارم و پنجم است، اگر نه نخستین کار، لکن از بهترین و جامع ترین آثار در این زمینه پژوهشی است. امروزه، پس از گذشت چند دهه از تألیف کتاب مزبور و با شناخته شدن منابع مختلفی از نوع سفینه ها و جُنگ ها، و با تصحیح انتقادی دیگر منابع مورد استفاده در کتاب، لزوم بازنگری جدّی در این کتاب هست، تا مؤلّف، اغلاط و کاستی ها و سهوالقلم های خویش را مرتفع کند، اشعار تازه دیگر و ضبط های جدید و دقیق تر را بر کتاب بیفزاید، و اغلاط مطبعی کتاب را بپیراید. نویسندگان این مقاله، ضمن باز نمودن شماری از این کاستی ها، برخی از اشعار نویافته شاعران قدیم بی دیوانِ فارسی گوی را هم به یاری بعض نُسَخِ خطی و چاپی بیان کرده اند.

یکی از آن دسته شاعرانی که ظاهراً دارای دیوان مستقلی نبوده است و بی شک بخشی از سروده هایش از میان رفته، ابوالمعالی نحاس رازی از شعرای فاضل سده ششم (در دوره سلجوقیان) است. در منابع چاپ شده برخی از اشعار وی دیده می شود. با تحقیق و تتبع در منابع گوناگونی چون جُنگها و سفینه ها و تذکره ها و... که نوعاً به حالت خطی باقی مانده است، می توان بخشی از اشعار بازمانده وی را پیدا و یک جا کرد. آنچه که در این مقاله برای نخستین بار خواهد آمد تحقیقی در اشعار بازمانده وی می باشد که با جست وجو و تتبع در منابع خطی و چاپی از قبیل تذکره ها و سفینه ها و جُنگها و ... به دست آمده است.

یکی از مهم‌ترین منابع شناخت امثال کهن ایرانی، کتب امثال عربی، به‌ویژه کتبی است که نویسندگان آن‌ها ایرانی بوده‌اند. در این باره، دو کتاب، از حیث اشاره به امثال کهن فارسی، جایگاه برجسته‌ای دارد: یکی، الأمثالُ الصّادرهُ عَن بُیوتِ الشِّعر از ابوحمزه اصفهانی (درگذشته: قبل از 360)، که باب هفتم آن، «فی أبیاتِ ذاتِ أمثالٍ مَنقولهٍ مِنَ الفارِسیّهِ إلَی العَرَبیّه»، است. در این بخش، ابیات فراوانی آورده شده که ترجمه مثل‌های فارسی است (اصفهانی، 1430: 675 به بعد)، و دیگر، جَمهَرهُ الأمثال ابوهِلال عسکری (395م). این کتاب دربردارنده حدود دو هزار مثل عربی و شرح آن‌هاست که به­ترتیب الفبایی تنظیم شده است. البته در لابه‌لای شماری از مدخل‌ها، به امثال عربی دیگری نیز اشاره شده است.