ناصر پورحسن

از سال 2011 که موج جدید بیداری اسلامی آغاز شد، نظم موجود در خاورمیانه با چالش جدی روبه رو گردید و بازیگران منطقه ای و بین المللی کوشیدند نظم موردنظر خود را در این دوره گذار مستقر کنند. دراین میان، خاورمیانه عرصه تجدیدنظرخواهی جمهوری اسلامی در نظم منطقه ای است و کانون تحقق اهداف و منافع فراملی آن شمرده می شود. هدف از نگارش این مقاله، تحلیل وضعیت و مفهوم سازی موقعیت جمهوری اسلامی در خاورمیانه با تأکید بر مقطع زمانی شش سال اخیر است. فرضیه مقاله برای پاسخ به پرسشِ چگونه عمق راهبردی جمهوری اسلامی در خاورمیانه از سال 2011 تا 2017 متحول شده است؟ این گونه صورت بندی شده است: عمق راهبردی جمهوری اسلامی از عمق راهبردی نرم به عمق راهبردی هوشمند در حال تکوین است. عمق راهبردی هوشمند، ترکیب زیرکانه عمق راهبری نرم و قدرت هوشمند است که در عراق محقق شده و در  سوریه و یمن در حال تحقق و آزمون است. فرضیه مقاله با روش تحلیلی توصیفی پردازش شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ائتلاف های منطقه ای متعددی در مناطق ژئوپلتیک پیرامونی ایران و به ویژه در شبه جزیره عربستان ایجاد شده است. یکی از بازیگران منطقه ای و محوری این ائتلاف ها، عربستان سعودی است. مبنای استدلال مقامات سعودی در این ائتلاف سازی ها، «موازنه تهدید» بوده که در مواجهه با جمهوری اسلامی، به مثابه منشاء تهدید شکل می گیرند. این مقاله با ردّ استدلال مذکور درپی پاسخ به این سؤال است که نقش آفرینی عربستان در موازنه سازی در منطقه خاورمیانه؛ به ویژه در حوزه خلیج فارس و شبه جزیره عربستان علیه جمهوری اسلامی برچه مبنایی انجام می شود؟ فرضیه ای که به عنوان پاسخ اولیه پردازش شده، این گونه صورت بندی شده است که ریشه واقعی ائتلاف سازی های عربستان از شکل گیری شورای همکاری خلیج فارس تا ائتلاف حمایت از عملیات «طوفان قاطعیت» علیه جنبش انصار الله یمن در سال 2015 علیه جمهوری اسلامی، «موازنه همه جانبه» است که منشاء آن، به بحران های داخلی این کشور برمی گردد. فرضیه این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی پردازش شده است.

گروه تکفیری داعش پس از جریان بیداری اسلامی در سال 2011 با تصرف بخش هایی از سوریه و عراق به طور جدی مطرح شد. هدف اصلی این پژوهش، شناخت شبکه جهانی داعش است. یافته های پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، نشان می دهد شبکه جهانی متحدان داعش شامل گروه های تکفیری فعال در بخش هایی از برخی کشورهای خاورمیانه، آفریقا، آسیای مرکزی و جنوب آسیا و نیز، شبکه پیچیده ای از افراد و امارت های اسلامی انفرادی در کشورهایی است که از طریق مجازی– میدانی عمل می کنند. مجموعه این دو بخش در سراسر جهان، تهدیدی جدی برای امنیت بین المللی تلقی می شود. ماجراجویی شخصی، انگیزه مالی، بحران هویت، اهداف تجزیه طلبانه و عملیات نیابتی مهم ترین انگیزه پیوستن تکفیری ها به شبکه داعش است. می توان پیش بینی کرد، شبکه جهانی داعش حداقل در آینده تا کوتاه مدت فعال خواهد بود. در این رابطه، جمهوری اسلامی به دلیل موقعیت ویژه خود در هم جواری با جریان های تکفیری در منطقه و نیز به علت اشراف اطلاعاتی و بنیان های قوی امنیتی، از سوی جریان تکفیری داعش، تهدید نخواهد شد.

در این مقاله، موج سوم بیداری اسلامی به مجموعه تحولاتی اطلاق شده که از اواخر سال 2010 از شمال آفریقا آغاز و به دیگر کشورهای عربی تسری یافت. وقوع انقلاب اسلامی دومین موج بیداری اسلامی محسوب می شود. موج اول بیداری اسلامی نیز به مجموعه واکنش هایی اطلاق می شود که نیمه دوم قرن هجدهم و قرن نوزدهم به ویژه پس از انقلاب صنعتی در گستره جهان اسلام علیه هجوم سیاسی فرهنگی غرب انجام شد. وقوع امواج مذکور، به مثابه یک «مسئله علمی»، منتهی به این سؤال شده که «چه نسبتی میان امواج سه گانه بیداری اسلامی که یک طی دوره دو سده ای رخ داده اند و نظام بین المللی سلطه وجود دارد؟» اگرچه امواج بیداری در شرایط فکری، سیاسی و اجتماعی متفاوتی رخ داده اند، اما فرضیه نویسنده این است که «امواج سه گانه بیداری اسلامی، واکنشی در مقابل «نظام بین المللی سلطه» و عوامل داخلی آنها در قلمرو جهان اسلام بوده است.

بیش از سه سال است که بیداری اسلامی منطقه بسیار وسیعی از جهان عرب را در برگرفته است. این میان، منطقه خلیج فارس به دلیل ساختار سیاسی متصلب و غیر دمکراتیک و وجود شکاف های عمیق اقتصادی و اجتماعی بستر مساعدی برای بیداری اسلامی بوده است؛ اما موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک این منطقه برای جهان غرب و همسویی نظام حاکم در این کشورها با غرب، سبب گردیده غربیان موج بیداری اسلامی را مدیریت و مانع سرایت آن به این منطقه حساس شوند. یکی دیگر از دلایل اهمیت منطقه خلیج فارس قرابتِ جغرافیایی آن با جمهوری اسلامی است. جهان غرب به دلایل متعدد از دخالت مستقیم برای ممانعت از گسترش موج بیداری اسلامی به منطقه خلیج فارس خودداری کرده است؛ لذا این مأموریت به برخی بازیگران منطقه محول شده است؛ از جمله عربستان سعودی که تمایلات و توانایی های ویژه ای دارد. با توجه به ویژگی های بحرین که باعث تأثیرپذیری بیشتر آن از انقلاب اسلامی و به تبع بیداری اسلامی شده است، عربستان برای آن که از پیامدهای دمینووار بیداری اسلامی در سرنگونی حاکمان محافظه کار منطقه خلیج فارس جلوگیری کند، تمام کوشش های سیاسی و نظامی خود را برای حفظ نظام حاکم در بحرین به کار گرفته است. این مقاله با ترکیب نظریه های «هژمونی» و «مهار» جایگاه عربستان سعودی به نیابت از نظام جهانی سلطه در رویارویی با موج بیداری اسلامی در منطقه خلیج فارس به ویژه بحرین را تحلیل کرده است.