نسبت معرفت دینى و علمى

پیش‏درآمد
مراد از اصطلاح دین در این مقاله، دین نفس‏الامرى است، یعنى آنچه در علم الهى براى هدایت انسان به سوى رستگارى در نظر گرفته شده و از نظر مصداقى دین اسلام است که داراى 5 ضلع «دانش، بینش، منش، کنش و پرورش» است. توضیح این که برخى از گزاره‏هاى دینى به ارائه: الف) حقایق علمى و قوانین حاکم بر طبیعت پرداخته است. به بیان دیگر دین وارد قلمرو طبیعت شده و جداى از دانش تجربى به اطلاع‏رسانى در این حوزه پرداخته است. به عنوان نمونه به بعضى آیات در این مورد اشاره مى‏کنیم.
1ـ الف: «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ»(2)
2ـ الف: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها»(3)
3ـ الف: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ»(4)
ب) برخى از گزاره‏هاى دینى علاوه بر اطلاع و آگاهى دادن، باور و اعتقاد به آن لازم و جزئى از عقاید دینى محسوب مى‏گردد.
1ـ ب: «قُلِ اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهّارُ»(5)
2ـ ب: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ»(6)
3ـ ب: «اللّهُ یَبْدَوءُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(7)
ج) برخى از گزاره‏ها مربوط به رفتار انسان با خدا، خود و محیط شخص است. مانند باید و نبایدهایى که براى مکلفین وضع شده است.
د) برخى از گزاره‏هاى دینى مربوط به رفتار انسان با انسان‏هاى دیگر و اجتماع است. مانند اخلاقیات و دستورات اخلاقى در دین.
ه) برخى از آیات قرآن اختصاص به ذکر داستان زندگى امم سابق، پیامبران و سرگذشت آنها دارد. به نظر مى‏رسد هدف از بیان این داستانها و همچنین تکرار آن به منظور پرورش استعدادهاى انسان به سوى هدف نهایى خلقت که نجات و رستگارى است، مى‏باشد و کلاً هدف زمینه‏سازى و آماده‏سازى انسان را دارد.
همچنین مراد نویسنده از معرفت دینى عبارت از محصَّل کاوش موجَّه در مدارک حجت دین و مراد از علم اولاً علم به معناى علوم تجربى است و ثانیا منظور از معرفت علمى عبارت از حاصل کوشش‏هاى موجه در مدارک علمى است.
مقدمه:
علم و دین در شناخت و بدهکارى به حقیقت با همدیگر مشترک‏اند. از این رو، شایسته است که آن دو را با یکدیگر مقایسه کنیم. در قرن بیستم نسبت بین علم و دین بر اساس یک تقسیم‏بندى، به چهار مقوله تعارض، استقلال، توازى و وحدت تقسیم مى‏گردد. فرضیه تعارض را غالبا دو گروه بدان معتقد بودند: الف) کسانى که مسلک مادى را اختیار کردند و جهان‏بینى آنان مادى بود. آنان واقعیت بنیادین جهان را ماده مى‏دانستند و تنها روش قابل اعتماد براى کسب علم را در روش تجربى مى‏دانستند. ب) نص گرایان مذهبى (در مسیحیت) که اصالت را به ظواهر الفاظ و متون دینى مى‏دادند. از این جهت، براى دفاع از دین در برابر حمله علم، چاره را در جداسازى کامل آن دو مى‏دیدند.
فرضیه دوم توسط عده‏اى از دانشمندان صورت گرفت. براى این که بتوانند هم دانشمند و هم یک انسان معتقد و متدین باشند، چاره را در جدایى علم و دین از همدیگر دیدند. به همین علت موضوع، روش، زبان و هدف علم را جدا از دین انگاشتند.
فرضیه سوم را بعضى براى جمع بین افراط و تفریط صورت گرفته بین علم و دین پذیرفتند. اینان موارد مقایسه بین روشهاى پژوهش در هر دو حوزه معرفت را با هم مقایسه مى‏کردند. و بر این عقیده بودند که متکلمان مى‏توانند در بسیارى از رهیافت‏هاى عقلى و تجربى دانشمندان شریک باشند. به عنوان مثال کولسوف دلیل مى‏آورد که علم هم پیش‏فرضهایى براى خود دارد. مثلاً قائل است که جهان قانون‏مند و معقول است.(8)
یا پلانک مى‏گوید:
«بر درگاه علم نوشته‏اند: شما باید ایمان داشته باشید. این خصوصیتى است که عالم نمى‏تواند آن را کنار بگذارد.»(9)
و اما فرضیه وحدت، پیشفرض ما این است که خالق تکوین و نازل‏کننده کتاب تشریع یکى است. و او وجود حکیم و علیم على الاطلاق است. بنابراین همان طور که از موجود عاقل انتظار مى‏رود و نباید به اعمال و رفتار تناقض گویانه دست بزند، خداى خالق جهان و ما فیها نیز در دین چیزى بیان نمى‏دارد که در علم، نقیض آن ثابت شود.
براى این کار مى‏توان معرفت دینى و علمى را در حول چهار موضوع مورد بررسى قرار داد. براى کلى بودن این مقایسه به نظر رسید مقایسه را در موضوع، زبان، روش و غایت معرفت دینى و علمى قرار دهیم.
الف) موضوع معرفت دینى و علمى
در قرن بیستم تلاش برخى اندیشمندان مسیحى بر این بود که نسبت تعارض بین معرفت دینى و علمى را به طریقى حل کنند. لذا برخى فرضیه جدایى موضوع این دو معرفت را طرح کردند. کارل بارت (1968ـ1886م.) متکلم پروتستانى و سوئیسى که تأثیرى عظیم بر تفکر پروتستان قرن بیستم نهاده از جمله کسانى است که به این فرضیه اعتقاد دارد. ایان باربور در این مورد مى‏نویسد: از نظر گاه سخت کیشى نوین [نوارتدکسى]، فرق بین روش‏هاى الهیات و علم ناشى از تفاوت بین موضوع معرفت آنهاست. الهیات با خداوند متعال و مرموز سر و کار دارد، و خداوند آنچنان بى‏شباهت به «جهان» یعنى عرصه تحقیق علم است که روش‏هاى یکسانى را نمى‏توان در هر دو حوزه بکار برد.(10)
اندیشمندان موضوع علم را طبیعت و موضوع دین را خدا ذکر کرده‏اند. این دو عنوان در ظاهر با یکدیگر فرق دارند، ولى در واقع این چنین نیست. بلکه هر دو عنوان در یک عنوان عام به نام هستى و وجود با هم مشترکند. بدین معنى که موضوع دین و علم، هستى و وجود است. پیروان هر دو معرفت ادعا مى‏کنند که در مورد واقعیت صحبت مى‏کنند و خود را پیرو اصالت واقع مى‏شمارند. ممکن است یکى از عوامل که باعث به نظر رسیدن تفاوت موضوعى این دو معرفت مى‏شود، منحصر دانستن واقعیت در ماده باشد. عقیده‏اى که توسط مادى‏گرایان و پوزیتیویسم‏ها منطقى و تفکر غالب در علم و در عرصه‏هاى گوناگون آن رایج گشته است. امّا اگر آن طور که گفته شد نپذیریم و هستى و وجود را اعم از ماده بدانیم، امکان قبول موارد دیگر از هستى وجود دارد. فرض موارد ممکنه از هستى در صورت همراهى استدلال‏هاى دقیق و متقن، پذیرش آن را معقول و مقبول مى‏گرداند. در مورد واقعى بودن موضوع دین، مى‏توان به استدلال فلاسفه و متکلمان در برهان وجوب و امکان و نتایج حاصله از آن که در جاى خود مورد بحث قرار گرفته و اثبات شده است، بهره گرفت و موضوع دین را واقعى دانست.
ممکن است گفته شود اگر موضوع دین آن طور که مى‏گویید واقعى است؛ چرا تعاریف از آن واقعیت متفاوت و گوناگون است؟ در جواب خواهیم گفت که اختلاف در تعاریف، لزوما دلیل بر نفى واقعیت نیست، بلکه ناشى از تصورات ذهنى ما از آن واقعیت است. چون موضوع دین قابل مشاهده حسى نیست، بنابراین در توصیف آن از تعابیر متفاوت استفاده مى‏شود. بالاتر از این اساسا علم وامدار واقعیات فوق طبیعت محسوس و غیرقابل مشاهده است. از جمله موارد این وامدارى، اغراض و اهداف یک محقق در شناسایى و تعقیب نظریه‏ها و هم‏چنین اعتراف فیلسوفان به عدم شناخت فصل حقیقى اشیا و اکتفاء به آنچه که قابل شناخت است (فصل منطقى) مى‏باشد. بنابراین موضوع هر دو معرفت، هستى است و هستى داراى مراتب تشکیکى است. مرتبه مادون هستى، طبیعت (جماد، نبات، حیوان و انسان) و مرتبه اعلى آن خداوند که موضوع دین است، مى‏باشد. خداوند، همان وجودى است که در متون دینى از او با عبارت «اول و آخر، ظاهر و باطن و...» نام برده شده است. اول به او گفته مى‏شود، چون علت وجودى عالم هستى است. آخر به او گفته مى‏شود؛ زیرا تمام کمالات و صفات کمالیه را داراست. محقق واقعى لازم است که به این نکته توجه داشته باشد و ظاهر اشیا و موضوعات آن را از اصل واقعیت جدا نکند. همچنین از مطالب گفته شده معلوم گردید که مباحث دین همانند علم، معرفت‏زا و ناظر به واقع است؛ و آن طور که برخى از مکتبهاى فلسفى اعلام کرده‏اند که تنها مباحث علمى ناظر به واقع است، صحیح نیست.
ب) زبان معرفت دینى و علمى
براى تناقض و تعارض داشتن دو موضوع نسبت به همدیگر اهل منطق هشت اتحاد و سه اختلاف را شرط ذکر کرده‏اند.(11) و شاعر آن را به نظم درآورده است:
در تناقض هشت وحدت شرط دان  وحدت موضوع، محمول و مکان
وحدت شرط و اضافه، جزء و کل  قوه و فعل است در آخر زمان
با توجه به مطالب فوق برخى از دانشمندان براى حل تعارض بین علم و دین در مسیحیت به فرضیه تفکیک زبان این دو معرفت قائل شدند و بدین صورت مشکل را در پیش خود و خوانندگان کتاب‏هاى‏شان توجیه کردند.
در مورد زبان این دو معرفت برخى دانشمندان مانند گالیله براى حل مشکل تعارض علم و دین معتقد شدند که زبان دین و علم با یکدیگر فرق دارند.(12) پوزیتیویست منطقى اعلام داشت که گزاره‏هاى دینى بى‏معنا هستند.(13) به عبارت دیگر چون مفهوم گزاره‏هاى آن، قابل تجربه و مشاهده حسى نمى‏باشد، بنابراین، معیار معنادارى گزاره‏ها را ندارد. در مقابل، فیلسوفان تحلیل زبانى علاوه بر پذیرش ضمنى معیار سنجش گزاره‏ها، به کارکردهاى زبانى معتقد شدند، یعنى آنان پذیرفتند که گزاره‏هاى دینى قابل تجربه حسى نیستند و معرفت بخش نمى‏باشند، اما آن گزاره‏ها داراى نقش و کارکرد دیگرى هستند. از این رو نوشته مى‏شود: «وظیفه زبان علمى پیش‏بینى و مهار است، حال آنکه وظیفه زبان دینى پرستش است.»(14) به عبارت دیگر وظیفه زبان معرفت علمى، ناظر به واقع و معرفت‏زاست و زبان دینى فقط بیان ابراز احساسات شخصى است. به بیان دیگر، زبان علم چگونگى است و زبان دین چرائى است.
به نظر نگارنده این چنین نیست، زبان معرفت دینى و علمى در ظاهر با هم متفاوت و از هم بیگانه‏اند؛ ولى در واقع و در عین تفاوت‏ها با یکدیگر داراى نقطه مشترک هستند. توضیح آن که، نباید زبان معرفت دینى را به صورت کلى و در یک کلمه خلاصه و بیان کرد، بلکه در هر بخشى از اضلاع پنج‏گانه دین، زبان دین متفاوت است و یک شیوه خاص ندارد. زبان دین اضلاع دانش و بینش دین، زبان توصیف و تحریک است. وقتى به عنوان مثال قرآن مى‏گوید: «و ارسلنا الریاح لواقح» یا «الله یبدوا الخلق ثم یعیده ثم الیه ترجعون» و آیات نظیر آن، زبان، زبان توصیف است. همانگونه که علم در بیان موضوعات خود از زبان توصیف استفاده مى‏کند.
اما زبان دین در ضلع «منش» زبان راز و نیایش است. انسان در حال عبادت و گفتگو با خداى خود نه تنها به بندگى خود جهت مى‏دهد بلکه براى رسیدن به هدف خود از او یارى مى‏خواهد. و این همان نقشى است که حتى فیلسوفان تحلیل زبانى بر خلاف فیلسوفان همین نحله در سال‏هاى 1940 به آن نکته پى بردند و نتوانستند نقش آن را انکار کنند. بنابراین تنها زبان توصیف مهم نیست و حتى زبان راز و دعا مهم است. علاوه بر این همین جا نیز مى‏توان گفت که ظاهر کلام راز و نیایش است، اما در واقع گفتگو میان دو وجود واقعى است، یکى وجود عالى و دیگرى موجود نیازمند. دعا گزارش از واقعیت درونى یک موجود دانى به یک موجود عالى و لذا مهم و معرفت بخش است.
در مورد گزاره‏هاى اخلاقى، در صورتى که در فلسفه اخلاق معیار خوب و بد را، حسن و قبح عقلى بدانیم و ماهیت گزاره‏هاى اخلاقى را که به صورت دستور و انشاء بیان مى‏گردد، اخبارى بدانیم، یعنى قائل به منشاء انتزاع در جهان خارج شویم، زبان این گزاره‏ها توصیفى خواهد شد.
همچنین در مورد داستانهایى که در کتاب مقدس ما یعنى قرآن آمده است، زبان دین در این ضلع نیز زبان توصیفى خواهد شد.
با توجه به طولانى شدن کلام در یک جمله بیان مى‏گردد که زبان دین حداقل در اضلاع دانش، پرورش ناظر به واقع است و شاهد بر این مطلب وجود بیش از 750 آیه درباره طبیعت یا نقل تاریخ و سرنوشت ملل و اقوام گذشته در قرآن است.
بنابراین نه زبان معرفت دینى منحصر در نیایش است؛ و نه زبان معرفت علمى منحصر در مشاهده و تجربه حسى؛ بلکه هر دو زبان ناظر به واقع و معرفت‏زا هستند. هم‏چنین در هر دو معرفت، از غیر زبان تجربه استفاده مى‏شود. زیرا در علم نیز بعضى از قواعد علمى و قضایاى کلى ادعا شده قابل تجربه‏پذیرى حسى نیستند. کلیت بعضى از قضایا در علوم مختلف و یا ارائه مفاهیم کلى را چگونه مى‏توان با ابزار تجربه بدست آورد؟ آیا آن دعاوى کاذب است، یا صادق؟ اما راه رسیدن به آنها از طریق تجربه نیست. به عنوان مثال در علم شیمى وقتى نقطه جوش یا ذوب عناصر را ذکر مى‏کنند، آیا این عمل را در تمام عالم و تمام آن عناصر یک به یک مورد آزمایش و تجربه قرار داده‏اند. پس این که در بعضى از موارد علم ادعاى کلى را بیان مى‏کند، این کلیت را از چه راهى و چگونه سنجیده و بدست آورده است؟
بنابراین اگر قبول کنیم که زبان این دو معرفت داراى نقاط مشترک هستند، آن وقت مى‏توان ادعا کرد که معرفت دینى در برخى از موضوعات به کمک علم مى‏آید و بحث ضدیت دین و علم مطرح مى‏شود. وقتى ما قرآن را مطالعه مى‏کنیم و مى‏بینیم که خداوند در مورد هستى، آفرینش و قوانین حاکم بر آن صحبت کرده و همچنین از ما دعوت به مسافرت در طبیعت مى‏کند. و خواسته است در آن به تفحص و تفکر بپردازیم. این عمل انگیزه شناخت هستى را در انسان تقویت کرده و باور شناخت هستى و تسلط بر آن را در او ایجاد مى‏کند. و همین عامل تا امروز موجب گسترش علم گردیده است از اینرو برخى از نویسندگان مى‏نویسند: گالیله و سایر متفکران در فرآیند تولد علم جدید، واقعیت فیزیکى را به شیوه‏اى کاملاً متفاوت از قدما شناختند، زیرا آنها تصویرى اساسا متفاوت از جهان داشتند و این تصویر برگرفته از تلقى خاصى از خداوند و راه و رسم وى بود. برخلاف دیدگاه یونانى، اعتقاد یهودى ـ مسیحى در باب خلقت، تعلیم مى‏دهد که خداوند آفرینش جهان را مختارانه اختیار کرد.(15) یا علم را وامدار معرفت دینى در پیش فرض‏هاى اساسى مانند: «طبیعت مادى واقعیت دارد»، «طبیعت قابل فهم است» «طبیعت یکنواخت است» و... مى‏دانند.(16)
بنابراین به نظر مى‏رسد که در مورد زبان این دو معرفت، معتقد شویم که زبان این دو معرفت هماهنگ با هم هستند و بین آنها مشابهت وجود دارد.
ج) روش معرفت دینى و علمى
در مورد روش معرفت علمى از زمان ارسطو تا کنون در غرب، دو شیوه متفاوت براى کسب معرفت علمى بیان شده است. یک شیوه روش ارسطویى است که در غالب موارد براى کسب معرفت از شیوه موسوم به قیاس منطقى یعنى، از نظریه کلى به موارد جزئى و مصداق خارجى حرکت صورت مى‏گیرد. و دیگرى شیوه معروف به استقرا است. در روش استقرا به ادعاى فرانسیس بیکن مخترع آن شیوه، علم انباشت موارد جزئى و مشاهده‏پذیر است. در مورد روش استقراء لازم به توضیح است که هم علم یونان و هم علم قرون وسطى عمدتا قیاسى بود و نه استقرایى، اما از قرن شانزدهم بیکن استقراگرایى را به عنوان نظریه روش علمى طرح کرد.
در مورد معرفت دینى هر چند در غرب روش واحدى بیان نشده است و روش بحث‏هاى الهیات در دوران قرون وسطى، قرن هفدهم و نوزدهم با یکدیگر متفاوت است؛ امّا در اسلام فرقه عدلیه (امامیه و معتزله) در این مورد تقریبا نظر واحدى را قائلند. آنان معتقدند که در معرفت دینى، شیوه عقلى و نقلى شیوه غالب در کسب معرفت دینى است.(17) در روش غالب کسب معرفت دینى، دانستن این نکته لازم است که روش عقلى و نقلى به طور یکسان در همه بخش‏هاى معرفت دینى، نبوده و نیست. بلکه در بعضى از موضوعات مانند اثبات وجود خدا روش عقلى مقدم بر روش نقلى است و اساسا استفاده از روش نقلى در آن مورد موجب دور منطقى خواهد شد. در بعضى موضوعات روش نقلى صرف، وجود دارد و به طور کلى عقل در آن موضوع ساکت است. مانند بحث از اوضاع و احوال عالم برزخ، بهشت، جهنم و... و در بعضى موضوعات مانند ضرروت نبوت عامه، هر دو روش جایگزین مى‏توانند مورد استفاده قرار گیرند. و در برخى موارد مانند روحانى و جسمانى بودن معاد هر دو روش به صورت ترکیبى مورد استفاده واقع مى‏شود و اصطلاحا گفته مى‏شود روشها در طول همدیگرند.
امّا آنچه در مقام مقایسه لازم است به آن بپردازیم این است که براى روشن شدن روش این دو معرفت بجاى آن که به ظاهر اصطلاحاتى از قبیل قیاس، استقرا یا عقل و نقل توجه داشته باشیم، بهتر است که توجه خود را به ماهیت این روش‏ها جلب کنیم. ماهیت قیاس، استفاده از عقل و برهان است و ماهیت استقرا عبارت از تکیه بر مشاهده موارد جزئى و در نهایت نتیجه‏گیرى کلى از آن است. در دین اسلام براى رسیدن به معرفت دینى گاهى با استدلال عقلى و منطقى موضوعى را اثبات مى‏کنیم و گاهى براى رسیدن به حکم شارع مقدس، مراجعه به متون دینى و فحص از موارد داریم.
متون دینى ما شامل عقاید، احکام و... است. برخى از عبارات آن نصّ، ظاهر، مطلق و یا عام است. از حیث نصّ بودن جاى هیچ تأمل نیست و حجت است اما براى تمسک به ظاهر عبارت، یا باید به دنبال یافتن قرائن لفظیه متصله یا منفصله بود، یا قرائن حالیه و مقالیه. در هر صورت متون دینى از حیث جستجو کردن نه جمع آورى مصادیق جزئى، مشابهت به عمل استقرا در علوم تجربى دارد. مثلاً کلمه یجب، یحرم که نص در وجوب و حرمت مى‏باشند در صورتى که بر عمل یا فعلى تعلق گیرند، آن عمل از نظر شرعى و تکلیفى واجب و حرام مى‏شود. امّا صیغه امر و نهى ظاهر در وجوب و حرمت است؛ و براى تمسک به ظاهر آن باید تفحص و جستجو کرد تا قرینه بر خلاف آن پیدا نشود. در اطلاق و تقیید یا عام و خاص نیز وضع به همین منوال است. البته عمل استقراء در هر دو معرفت از نظر نتیجه با همدیگر تفاوت دارند. عمل استقراء در علوم تجربى غالبا مفید ظن بوده و یقین‏آور نیست. اما عمل استقراء و جستجو در متون دینى در صورتى که به نقل از معصوم ختم شود و دلالت آن تام باشد، یقین‏آور است.
بنابراین به نظر مى‏رسد، ماهیت روش معرفت علمى، با هر دو مبنایى که بیان شد، با ماهیت روش معرفت دینى تفاوت چندانى ندارد. گرچه مى‏پذیریم که در کیفیت روش با همدیگر تفاوت دارند. بدین معنى که در معرفت علمى، بیشتر از روش استقرا براى پیدا کردن مصادیق مشابه استفاده مى‏شود و در معرفت دینى، ماهیت از نظر بود یا نبود قرینه دنبال مى‏شود.
ولى هر دو معرفت از عقل و فحص به تناسب موضوعات استفاده مى‏کنند. بنابراین این روش داراى نقطه اشتراک مى‏باشند.
د) غایت معرفت دینى و علمى
گاهى علوم از طریق غایات از همدیگر متمایز مى‏گردند. همچنان که گاهى نیز در غایت تمایزى وجود ندارد. در مورد معرفت علمى، غایت معرفت در دوران قرون وسطى و قبل از آن شناخت حقیقت و صورت کامل آن به عنوان علت غایى بود. ایان باربور مى‏نویسد: مقصود و مطلوب اصلى، توصیف و پیش‏بینى و مهار یک پدیده محدود نبود ـ چنان که در علم جدید هست ـ بلکه درک و دریافت معنایى بود که هر جزء در رابطه با کل و در درجه اول با خداوند داشت.(18) ولى از زمان نیوتن و گالیله هدف علم، تسلط بر طبیعت و شیوه آن تبیین و توصیف قلمداد شد و از این رو گالیله دیگر سؤال نمى‏کرد، چرا اشیا سقوط مى‏کنند بلکه سؤال مى‏کرد چگونه اشیا سقوط مى‏کنند. همین تغییر نگرش در هدف علم منحصر نگردیده و به شیوه و ابزار روش کسب علم نیز سرایت کرد. اما غایت معرفت دینى همواره، ثابت اعلام گردیده است.
توضیح مطلب بدین صورت است که، غرض از معرفت دینى، شناخت عقلى و دقیق گزاره‏هاى دینى، تبیین آنها و ایجاد زمینه مناسب جهت پذیرش دین و در نهایت رسیدن به سعادت اخروى و کمال نهایى است. به بیان دیگر غایت معرفت دینى تعلیم و تربیت است.
قرآن در سوره ابراهیم خطاب به پیامبر اسلام هدف از نزول خود را این چنین بیان مى‏دارد: «کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذن ربهم الى صراط العزیز الحمید»(19) یعنى: (این کتابى) است که بر تو نازل کردیم، تا مردم را از تاریکى‏ها (ى شرک و ظلم و جهل)، به سوى روشنایى (ایمان و عدل و آگاهى) به فرمان پروردگارشان درآورى، به سوى راه خداوند عزیز و حمید.
قرآن همچنین در آیات دیگر هدف از بعثت را تزکیه و تعلیم ذکر مى‏کند.
«هو الذى بعث فى الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین»(20) یعنى: و کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها مى‏خواند و آنها را تزکیه مى‏کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى‏آموزد هر چند پیش از آن در گمراهى آشکار بودند.
لقد من‏الله على المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین»(21) یعنى: خداوند بر مؤمنان منت نهاد (نعمت بزرگى بخشید) هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت، که آیات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد، هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکار بودند.
بنابراین غایت معرفت دینى، ابتدا و اصالتا شناخت است و به تبع آن انسان به لذت پایدار و سعادت اخروى مى‏رسد. به بیان دیگر شناخت جنبه آلى و مقدمى، جهت رسیدن به سعادت پایدار را دارد و غایت اصلى همان رستگارى اخروى است. و اینجاست که رابطه انسان با خالق و خداى خود طرح مى‏شود و این یکى از روابط چهارگانه (رابطه انسان با خدا، خود، دیگران و طبیعت) است که در دین به آن توجه شده است.
اما غایت معرفت علمى همان‏طور که قبل از این بیان شد در میان دانشمندان غربى اختلافى است. عده‏اى مانند فلیسین شاله غایت معرفت علمى را تسلط بر طبیعت دانسته.(22) و عده‏اى مانند ایان باربور غایت معرفت را شناخت نظرى طبیعت دانستند.(23) کارل پوپر غایت علم را نظرى مى‏داند. وى مى‏نویسد:
«به نظر من هدف علم یافتن توضیحات رضایت بخش براى هر چیز است که به نظر ما نیاز به توضیح دارد مقصود از توضیح (توضیح علىّ) دسته‏اى گزاره‏هاست که بوسیله آنها کسى مى‏تواند حالت امور توضیح دادنى را توصیف و بیان کند»(24)
بنابر دو مبناى ذکر شده، غایت معرفت علمى با معرفت دینى فرق مى‏کند. در مبناى اول مطلب واضح است امّا بنابر مبناى دوم، بدین جهت غایت آنها با همدیگر فرق دارند که، در معرفت علمى شناخت، منحصر در عالم طبیعت است و از آن مرتبه فراتر نمى‏رود. در حالى که شناخت در معرفت دینى، اعم از طبیعت و ماوراى آن بوده و گذاره‏هاى دینى در هر دو موضوع داراى بیان است.
در چنین اندیشه‏اى (هدف علم تنها تسلط بر طبیعت) است که جهان را از طریق کشف قوانین فیزیک و مکانیک مى‏توان مهار کرد و دیگر نیازى به اندیشه خدا نیست یا اگر باشد، آن هم در اندیشه‏اى مانند ساعت ساز لاهوتى است. با چنین تصورى از غایت معرفت علمى، اصول اخلاقى و کلیه ارزش‏ها ویران مى‏شوند و در جهان مادى دیگر شوقى به سمت خیر مطلق و رستگارى نخواهد بود. بنابراین میان این دو اندیشه در مورد غایت معرفت تمایز وجود دارد. و مى‏توان ادعا کرد که احتمال دارد در بحث فرضى تعارض علم و دین یکى از منشأهاى تعارض همین مطلب باشد. یعنى فرض کرده‏اند که هدف علم، تسلط علم بر طبیعت یا شناخت نظرى آن است. همچنان که یکى دیگر از منشأهاى تعارض مى‏تواند علم‏مدارى و اینکه علوم تجربى دوا و درمان هر درد و پاسخگوى هر سؤالى باشد، است. به بیان دیگر جهان‏بینى مادى خود موجب تعارض بین علم و دین در اهداف آن گردیده و تا زمانى که این جهان‏بینى، حاکم بر اندیشه است نباید انتظار افول این بحث را داشت.
بنابراین در نظر نگارنده معرفت دینى و علمى در غایت معرفت با همدیگر تفاوت دارند اما این تفاوت از نظر ما قابل حل مى‏باشد بدین معنى که گرچه هدف علم تسلط بر طبیعت است اما این هدف جنبه مقدمى و آلى براى رسیدن به نجات و رستگارى اخروى دارد.
خلاصه کلام این که در بحث نسبت بین دو معرفت دینى و علمى نمى‏توان با یک عنوان و یا کلام نسبت را بیان داشت در بعضى از موضوعات و حتى اضلاع دین لازم است که تفصیل قائل شد و یک پارچه حکم و نسبت واحدى را بر آن نگذارد.
پی نوشتها:
1ـ استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراک و تهران جنوب.
2ـ الرحمن / 5.
3ـ یس / 38.
4ـ حجر / 22.
5ـ ابراهیم / 48.
6ـ فتح / 28.
7ـ روم / 11.
8ـ ایان باربور، علم و دین، ترجمه خرمشاهى، ص 158.
9ـ مهدى گلشنى، از علم سکولار تا علم دینى، ص 52.
10ـ ایان باربور، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهى، ص 146.
11ـ محمدرضا مظفر، المنطق، ص 167.
12ـ امیرعباس على زمانى، دین و علوم تجربى، تعارضها و راه‏حلها، ص 72
13ـ ایان باربور، پیشین، ص 278.
14ـ همان، ص 286.
15ـ مایکل پترسون، عقل و اعتقاد دینى، ترجمه احمد نراقى و ابراهیم سلطانى، ص 385.
16ـ همان، ص 383.
17ـ معتزله در بحث‏هاى کلامى و نیز تفسیر آیات قرآن از عقل و تفکر عقلانى استفاده مى‏کردند و هر گاه نتایج استدلالهاى عقلى آنان با ظواهر دینى مخالفت داشت، دست به تأویل ظواهر زده و بدین وسیله میان عقل و دین ایجاد هماهنگى مى‏کردند. على ربانى گلپایگانى، فرق و مذاهب اسلامى، ص 263.
18ـ علم و دین، صص 21ـ20.
19ـ ابراهیم / 1.
20ـ جمعه / 2.
21ـ آل عمران / 164.
22ـ فلیسین شاله، شناخت روش علوم با فلسفه علمى، ترجمه یحیى مهدوى، صص 42ـ37.
23ـ ایان باربور، پیشین، صص 184ـ183.
24ـ کارل پوپر، شناخت عینى، ترجمه احمد آرام، ص 215.