راویان ساکت تاریخ

     برآورد شده که ایران دارای حدود یک میلیون و دویست هزار اثر و محوطه تاریخی است. اگر این عدد را با مساحت یک میلیون و ??? هزار کیلومتر مربعی ایران تقسیم کنیم، به طور متوسط در هر 4‌/‌1 کیلومتر مربع یک اثر تاریخی جای گرفته است. این آثار گاه مانند حاشیه کشف رود خراسان راه به دوران پیش از تاریخ می‌برند و یک میلیون سال قدمت دارند و گاه همچون گورستان 3000 ساله قیطریه تهران زیر پای مردمی که هر روز در پارک قیطریه قدم می‌زنند، در عمق چند متری زمین جا خوش کرده‌اند. از این رو، موضوع بناها و محوطه‌های تاریخی و حفاظت از آنها برای کشوری چون ایران بسیار مهم ارزیابی می‌شود.
علاوه بر نقش بناها و محوطه‌های تاریخی در گسترش توریسم فرهنگی و آثار اقتصادی و اجتماعی مترتب بر آن، بناهای تاریخی را می‌توان به مثابه روایات تاریخی بازخوانی کرد و زوایایی از سرگذشت بشر در ادوار گوناگون را در روشنای تاریخ قرار داد. در مطالعات و پژوهش‌های تاریخی فقط اسناد مکتوب و نوشته‌های وقایع نگاران ماضی مورد استناد قرار نمی‌گیرند، بلکه آن جا که مورخ با فقر اسناد مکتوب تاریخی روبروست، به آثار منقول و غیرمنقول تاریخی رجوع می‌کند. (هرچند که در صورت وجود مکتوبات نیز، اهمیت رجوع به محوطه‌ها و بناهای تاریخی برجای خود باقی است.)
بسیاری از داده‌های تاریخی مبتنی بر یافته‌های باستان‌شناسی است و کاوش‌های باستان‌شناسان بدون وجود محوطه‌ها و بناهای تاریخی معنا ندارد. نگاهی به سیر تاریخ نگاری ایرانیان در روزگاران پیش از دوران معاصر نشان می‌دهد که نوشته‌های مورخان بیشتر معطوف به تاریخ سیاسی و دودمانی و شرح فتوحات و عملیات نظامی بوده است. بنابراین در حوزه تاریخ اجتماعی و فرهنگی، منابع ما پرتعداد و درخور اهمیت نیستند و از این جاست که بناها و محوطه‌های تاریخی در کنار آثار منقول تاریخی جایگاه یگانه‌ای را در مطالعات تاریخی کسب می‌کنند و ناگفته‌های بسیاری را از شیوه زندگی در گذشته (معیشت، هنر، معماری، دانش‌ها و تجربه‌ها و...) در اختیار می‌گذارند.
از این گذشته، حضور بسیاری از آثار و محوطه‌های تاریخی در محدوده سکونت مردم، به مثابه بازگویی مکرر در مکرر پاره‌ای موضوعات تاریخی و یادآوری رخدادهای گذشته است. برای نمونه، همه کسانی که در اصفهان به طور معمول از کنار پل‌های تاریخی این شهر یا میدان نقش جهان می‌گذرند، ناخودآگاه به اوج گیری هنر و معماری ایران در دوران صفوی توجه داده می‌شوند یا هزاران رهگذری که هر روز از مقابل سر در دانشگاه تهران عبور می‌کنند، انبوهی از خاطرات تاریخی در دهه‌های اخیر را به یاد می‌آورند. این، همان نقش آفرینی بی‌بدیل محوطه‌ها و بناهای تاریخی در قامت راویان تاریخ است که از عهده مکتوبات تاریخی یا اشیاء موزه‌ای برنمی آید.
با این وجود، چنین می‌نماید که بناها و محوطه‌های تاریخی ایران به رغم کوشش‌هایی که برای حفاظتشان صورت می‌پذیرد، به شدت در معرض خطر قرار دارند و نابودی آنها به منزله از دست رفتن همیشگی بخشی از آگاهی‌های تاریخی و نتیجه قطع ارتباط با گوشه‌هایی از زندگی گذشتگان است.
از میان عوامل طبیعی، زلزله بزرگ ترین تهدید برای آثار تاریخی ایران است. بیشتر بناهای تاریخی کشور روی خط زلزله قرار دارند و سوابق موجود نشان می‌دهد که در زلزله سال ???? هـ .ق کاشان، ???? هـ .ق تبریز و ???? هـ . ش طبس، هزاران اثر تاریخی از میان رفته‌اند. آخرین نمونه از این دست، زلزله دی ماه ???? بم بود که ارگ کهن این شهر را در محدوده‌ای ??? هزار مترمربعی نابود ساخت. اکنون پس از 3 سال خاکبرداری و مرمت، مدیر پایگاه میراث فرهنگی‌بم می‌گوید که‌بازسازی کامل خرابه‌های ارگ ?? سال زمان و افزون بر ??? میلیون دلار بودجه می‌خواهد.(2)
گذشته از زلزله، نقش عامل انسانی در تخریب آثار تاریخی بسیار پررنگ است. هرچند ایران از سال ???? خورشیدی دارای قوانینی برای حفاظت از میراث فرهنگی است،(3) اما وجود این قوانین لزوما به معنای حفاظت واقعی از آثار تاریخی نیست و در اجرای کامل آنها موانع جدی وجود دارد. گرچه مواردی از تخریب آثار ثبت شده گزارش شده است، اما این اطمینان وجود دارد که گنجینه‌های ملی در معرض خطر جدی ناشی از عوامل انسانی قرار ندارند. مشکل عمده این آثار مربوط به ساخت و سازهای پیرامونی و تجاوز به حریم آنهاست. کارشناسان بر این باورند که دخل و تصرف در حریم این آثار سبب قطع ارتباط حسی و ادراکی مردم با هویت فرهنگی و نابود کردن خاطره مشترک جمعی و تاریخی می‌شود که عوارض فرهنگی آن قابل جبران نیست.
در یک نگاه کلی، توسعه نامتوازن موجب شده است که تقریبا همه پروژه‌های عمرانی از قبیل سد سازی، راه سازی، اکتشاف معدن، استقرار صنایع و نوسازی شهری با نابودی بناها و محوطه‌های تاریخی همراه شود. در این باره می‌توان به عبور خط آهن از میان محوطه‌های تاریخی در تپه حصار دامغان؛ تسطیح تپه‌های باستانی خوزستان برای کشاورزی و تخریب بافت تاریخی شهرهای اصفهان و یزد برای تعریض معابر اشاره کرد. این وضع زاییده سال‌های اخیر نیست و از زمان آغاز پروژه‌های بزرگ نو سازی در دهه ???? خورشیدی با شدت و ضعف ادامه داشته است. همچنین افزایش خبرهای ناگوار از تخریب بناهای تاریخی در دهه گذشته، پیش از آن که ناشی از گسترده‌تر شدن تخریب‌ها باشد، برخاسته از حساسیت بی‌سابقه رسانه‌ها و افکار عمومی به این موضوع است.
درباره انبوه دیگری از آثار تاریخی که در گروه آثار شاخص جای نمی‌گیرند، تهدید اصلی، متروک ماندن بر اثر تغییر شیوه زندگی است. هزاران خانه تاریخی، حمام، یخچال، پل، کاروانسرا، آب انبار و... چنین وضعی دارند و نگهداری آنها به شکل موزه‌ای، خارج از چرخه زندگی، منطقی به نظر نمی‌آید. بدین ترتیب، به همان نسبت که بناها و محوطه‌های تاریخی در تکمیل پازل مطالعات تاریخی اهمیت دارند، به همان اندازه نیز حفاظت از آنها با موانع، دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایی همراه است.
حسین صفوی
پی‌نوشت:
1ـ برای اطلاع از اهداف ایکوموس ر.ک: میراث فرهنگی در حقوق داخلی و بین‌المللی، یونس صمدی، معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1382، ج2، ص 450-405
2ـ روزنامه تهران امروز، مورخ 16‌/‌10‌/‌85
3ـ برای اطلاع از قوانین ایران در حوزه حمایتاز آثار تاریخی نگاه کنید به: مجموعه قوانین، مقررات، آیین نامه ها، بخشنامه‌ها و معاهدات میراث فرهنگی کشور، به کوشش یونس صمدی رندی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1376

  پنجشنبه 26 فروردین 1389