نقش تاریخ شفاهی در تثبیت خرده فرهنگ ها
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
کشور ایران به علت موقعیت جغرافیایی پیوسته مورد توجه مهاجران بوده است. یکی از ابزاری که در سال‌های اخیر برای سنجش میزان تاثیرات مورد استفاده قرار می‌گیرد تاریخ شفاهی است و در این مقاله به کاربرد تاریخ شفاهی در استرالیا برای مهاجران پرداخته شده و با ایران مقایسه شده است.متن
تاریخ شفاهی (oral history) عبارتست از روش نوین برای جمع‌آوری (collecting)، حفظ (preserving) و نگهداری (meantaning ) خاطرات، زندگینامه‌ها، رسوم، فولکلور و کلاً اطلاعات ثبت شده متنوع که از طریق مصاحبه با افراد صاحبنظر، اندیشمندان و بعضاً عموم در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی صورت می‌گیرد و بعد از طی مراحلی به صورت کاست یا نوار ویدئو نگهداری می‌شود. این اطلاعات بعد از پیاده‌سازی، تایپ و ویرایش، به صورت یکی از منابع مهم در کنار اسناد کتبی قرار می‌گیرد. تاریخ شفاهی امروزه به علت گستره سیطره کاری در جامعه در تعامل دوجانبه با گروه‌های مختلف از قبیل تاریخدانان، جامعه‌شناسان، روزنامه‌نگاران و... بوده و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم نقشی بارز در حفظ هویت یک ملت و انتقال به آیندگان بر عهده دارد.1
مساله مهاجرت
مسأله مهاجرت اجباری و دسته‌جمعی و پناهندگی و پناهجویان (refugees) مساله ویژه تاریخ معاصر نیست و فقط در علل و عوامل و نوع شکلی آن تغییراتی ایجاد شده است. عواملی مانند میل به کسب قدرت، تصرف سرزمین‌های جدید نیروی کار، اختلافات قبیله‌ای... همگی از مسائلی بوده‌اند که انسان‌ها را در کل ازمنه تاریخ وادار به تغییر مکان نموده و این مهاجرت‌ها گاه آن چنان گسترده و عمیق بوده که اثرات شگرفی بر سرزمین مهاجرپذیر گذاشته است.
شکل امروزی پناهندگی و مهاجرت با شکل قبلی آن تفاوت بسیاری نموده و نوع قهری آن به طرز اجتناب‌ناپذیری در تاریخ معاصر گسترش پیدا کرده است و ظهور تمدن‌ها و قدرت‌های جدید همگی به تسریع روند این امر کمک نموده است. بعد از جنگ‌های اول و دوم جهانی مساله پناهندگان تبدیل به یک مساله بین‌المللی شد و خصوصا با تشکیل کمیساریای عالی پناهندگان (UNHCR) در سال 1950 برای اولین بار در دنیا توجه به افراد بی‌خانمان و پناهنده به صورت منظم و سازمان یافته درآمد.2 در فرهنگ امروزی معنی مهاجر و پناهنده تغییر نموده و مهاجر و پناهنده به کسی گفته می‌شود که از کشور خودش به علت ترس از شکنجه و سایر عوامل مانند مسائل مذهبی یا عقاید سیاسی خارج شده و قادر به برگشتن به کشورش نباشد.
در چند دهه اخیر به علت بروز جنگ‌های مختلف وشدت گرفتن اختلافات سیاسی در مناطقی مانند افغانستان، بوسنی، عراق، کوزوو، تعداد مهاجران افزایش زیادی یافته است.
کشورایران از دیرباز به علت دارا بودن موقعیت ویژه جغرافیایی همواره پذیرای اقوام مختلفی بوده که به صورت مهاجر، پناهنده و مهاجم وارد این کشور شده و بعضا اثرات متفاوتی را بر فرهنگ کشور گذاشته‌اند از جمله این اقوام می‌توان به یهودیان، ترک‌ها، مغول‌ها، لهستانی‌ها، عراقی‌ها و افغان‌ها اشاره نمود. در کل مهاجرت به ایران را در همه سده‌های تاریخی می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم نمود:
1ـ مهاجرت برای یافتن چراگاه‌ها و سرزمین‌های جدید مانند ورود آریایی‌ها.
2ــ هجوم جهت فتح سرزمین و کشورگشایی که از طریق قوه قهریه اثرات عمیقی را بر جای گذاشت مانند مغول‌ها.
3ــ هجوم پناهندگان به علت دستیابی به امنیت و غذای کافی مانند یهودیان، عراقی‌ها و افغانی‌ها.
خراسان به علت وسعت جغرافیایی و داشتن مرزهای مشترک با کشورهای همسایه که از ثبات سیاسی نیز برخوردار نبوده‌اند همواره در معرض هجوم پناهجویان قرار داشته است. مسأله پناهندگان افغانی در 2 دهه اخیر اثرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را بر این استان داشته است.
صورت مساله
اگر بپذیریم که تاریخ شفاهی در یک تقابل فرهنگی مستقیم بین افراد مختلف جامعه انسانی می‌باشد، پناهندگان نیز به عنوان عضوی از این جامعه، خواهی‌نخواهی با آن در ارتباط خواهند بود. این تقابل آن‌گاه می‌تواند اهمیت بیشتری پیدا کند که فرهنگ این گروه در سنخیت بیشتری با جامعه مهاجرپذیر بوده و مدت اقامت آنها طولانی باشد نوع برخورد حکومت‌ها در ایران با این مساله و اقامت طولانی مدت پناهجویان تبعات زیادی را در پی داشته و در شهرهایی مانند مشهد تمام زیربنای اجتماعی را تحت‌تاثیر خود قرار داده است. هر چند در این مقاله بنا بر نقد سیاست‌های موجود جامعه نمی‌باشد اما سعی خواهد شد تا با بررسی برخورد سایر کشورها با این مسأله به نوعی سیاست‌ها مورد مقایسه قرار گرفته و برخی راه‌حل‌ها برای این کمبودها ارائه گردد.
بررسی نمونه موردی دراسترالیا
استرالیا یکی از کشورهای مهاجرپذیر در دنیا می‌باشد که سابقه چندان تاریخی ندارد و اقوام مختلف از سراسر دنیا در آنجا گردهم آمده‌اند و بنا به گفته خودشان یک فرهنگ مختلط3 دارند.
در سده اخیر مهاجرت به این کشور به طور رسمی و غیررسمی صورت پذیرفته است. پناهجویان افغانی، یکی از اقوامی هستند که در چند دهه اخیر به طور مستمر وارد استرالیا شده‌اند. دولت استرالیا با پذیرفتن این واقعیت که مهاجران افغانی به عنوان یک فرهنگ خرده یا جزئی از کل فرهنگ آن کشور می‌باشند و نوع برداشت و دیدگاه مردم نسبت به این فرهنگ در برقراری ارتباط مؤثر سهم بسزایی خواهد داشت، برنامه تاریخ شفاهی را برای شناسایی فرهنگ مرسوم مردم افغانستان به مردم آغاز کرد. یکی از این برنامه‌های تلویزیونی تاریخ شفاهی تحت‌عنوان (Talks from suitcase) توسط شرکت‌های (A F C) و (c b c) به مسوولیت آندرا دال بوسکو و تهیه‌کنندگی ویل دیویس4 ساخته شده است و مربوط به تجربیات مهاجران افغانی مربوط به سال‌های 1956 ــ 1946 می‌باشد. دیویس در این مورد می‌گوید: «... استرالیایی‌ها در مورد مردم افغانی چیزی نمی‌دانند در مورد تاریخشان و ...» این برنامه در مورد داستان‌های انفرادی تک تک این افراد است که نمایانگر رنج و محنت آنان بوده و تصویر خارجی از موقعیتشان را نزد مردم استرالیا مشخص می‌کنند.
این آن روشی است که دیوید از آن به تاریخ شفاهی خالص یاد می‌کند و از آن به عنوان مواد اولیه ساختن فیلم به همراه عکس و... استفاده می‌شود. پس از ساخت موفقیت‌آمیز این مجموعه دولت استرالیا درصدد برآمده تا سری دوم و سوم از این مجموعه را بسازد. دومین مجری طرح مدعی است که در سری جدید مواد بیشتری از تاریخ شفاهی را جمع کرده که در انتقال مفهوم تاریخی مؤثرتر می‌باشد. وی در این مورد می‌گوید «هنگامی که ما مصاحبه‌هایشان را ویرایش می‌کنیم، سعی می‌نماییم تا به داستان‌ها و تجربیات آنها یک کالبد و روح خارجی بدهیم و با تکیه بر خصوصیات فردی و اهمیت دادن به آنها ضمن گرامی داشتنشان آن را از پنجره‌ای جدید به نام رادیو و تلویزیون نشان دهیم...». وی در ادامه می‌افزاید «... افغان‌ها فقیر هستند، هیچ چیزی ندارند. تلویزیون باید به آنها کمک کند تا داستان‌هایشان را بگویند. ما به دنبال این هستیم تا تصویری واضحتر و روشنتر از مردم افغان، تجربیاتشان و آرزوهایشان برای زندگی در استرالیا نمایش داده شود.» این هدف اولیه از ساختن فیلم تاریخ شفاهی در مورد مردم افغانستان می‌باشد و هدف ثانویه مربوط به خود مردم استرالیاست. دیویس در این مورد می‌گوید: «از مهم‌ترین اهداف برنامه در دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات برای سطح وسیعی از مستمعان و خصوصا نسل جوان است تا در یک ارتباط نزدیک دوجانبه میان بیننده و فیلم به بیننده اجازه دهد تا با استفاده از نیروی تفکر خود موضوع را بررسی کرده به یک بینش صحیح براساس واقعیت‌های مستند نسبت به یک فرهنگ دیگر برسد.5
هرچند نمی‌توان مساله پناهندگان افغانی در استرالیا و ایران را با هم مقایسه نمود. چون افغانستان در گذشته جزئی از خاک ایران بوده و مشترکات فرهنگی زیادی بین این دوملت وجود دارد اما با نگاهی به وضعیت کنونی جامعه می‌توان چنین برداشت نمود که فهم و بینش جامعه و دولت‌ها نسبت به یک افغانی به اندازه ملت و دولت استرالیه نیز نیست و صرفا برخی مطالب، تصاویر برگزیده تلویزیونی و رادیویی که هر از چندگاهی به منظور کمک و همراهی به مناسبتی از این قوم در ایران نمایش داده می‌شود همه آن درک و بینشی است که ما از یک ملت با پشتوانه غنی تاریخی داریم. صحنه‌هایی از جنایت، بدبختی، آوارگی، گرسنگی تصاویری است که در ذهن هر ایرانی نقش بسته است.
واقعیت این است که با توجه به حضور تاریخی و قابل اعتنای قوم افغان در کشور باید از آن به عنوان یک خرده فرهنگ قوی در جامعه یاد کنیم. گروهی که چه بخواهیم و چه نخواهیم با ما هستند و ما هر روزه با آنها سروکار داریم. نگرش منفی همراه با ترحم و دلسوزی به قومی که دارای استعدادهای بالقوه در زمینه‌های مختلف است چه نتیجه‌ای می‌تواند داشته باشد؟ واکنش‌های یک قوم غالب در برابر یک فرهنگ به عنوان یک فرهنگ معارض قطعاً اثرات منفی زیادی در جامعه بر جای می‌گذارد و تمامی ارکان آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد!
پذیرش این مساله و اثرات منفی آن نقش تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تعامل دوجانبه فرهنگ‌ها بیشتر مشخص می‌گردد و می‌تواند با تحقیق و تفحص در آداب و رسوم و فرهنگ مهاجران و شناسایی مشترکات فرهنگی زمینه‌های ارتباط بیشتر را فراهم نماید. به منظور عملی نمودن این نقش در ایران 2 عامل مهم را باید در نظر گرفت:
1ـ ایجادانگیزه و در نظر گرفتن ضرورت‌های استفاده از تاریخ شفاهی
کشور ما به علت داشتن مرزهای طولانی با کشورهای بحران خیز و عدم وجود یک سیاست مدون در مورد پذیرش یا عدم پذیرش مهاجران باعث شده تا در مقاطعی حجم عظیمی از پناهندگان بدون وجود تسهیلات و امکانات زیربنایی وارد کشور شده و مشکلات زیادی را برای پناهجویان و کشور پناهنده‌پذیر به‌وجود آورند به نحوی که برنامه‌ریزی برای ایجاد رفاه و زیربنایی برای مهاجران در زمینه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی دشوار می‌سازد. برنامه‌ریزی در هر زمینه‌ای نیازمند داشتن اطلاعات صحیح و مدون در آن مورد است که دستگاه‌های زیادی را برای جمع‌آوری آن می‌طلبد و ابزار مختلفی برای گردآوری آن لازم است.
این داده‌های فرهنگی ضمن این‌که از تنوع گوناگونی برخوردار است در زمینه‌های گوناگون قابل استفاده می‌باشد. مراکز تاریخ شفاهی به عنوان یکی از دستگاه‌های ذی‌ربط فرهنگی می‌تواند داده‌های گوناگون را در قالب مصاحبه‌ها و ساختن فیلم‌های مستند جمع‌آوری نماید تا دست‌اندرکاران را در ارائه راه حل جهت حل مشکلات کمک کند . پس در مرحله اول احساس نسبت به در اختیار داشتن اطلاعات و نیاز به برنامه ریزی جهت حل مشکلات گام اول جهت ایفای یک نقش موثر توسط تاریخ شفاهی در مورد پناهندگان می‌باشد که می‌توان برای تئوریزه کردن مبانی اولیه آن از تجربه سایر کشورها مانند استرالیا کمک گرفت و پس از انطباق آن با شرایط کشوراستفاده شود.
2ـ راهبردهای عملی برای کاربردی نمودن نقش تاریخ شفاهی
پس از به وجود آوردن احساس نیاز به برنامه‌ریزی فرهنگی و اطلاعات، برنامه‌ریزی، عملی جهت استفاده از تئوری‌های نظری امری بدیهی به شمار می‌رود. با توجه به درگیر بودن همیشگی کشور با مساله‌ای به نام مهاجرت و پناهندگی، تاسیس آرشیو مرکزی جهت تاریخ شفاهی در کشور مانند برخی از کشورها6 لازم می‌باشد. این مرکز می‌تواند با به‌کارگیری افراد در تخصص‌های مختلف مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی با استفاده از مصاحبه‌گران توانا و جمع‌آوری مواد تاریخی ضمن انجام مطالعات وسیع فرهنگی، طرح‌های صحیحی را در مورد اثرگذاری و اثرپذیری و تعامل فرهنگی فرهنگ‌های مهاجرپذیر و مهاجر ارائه دهند. برخی از مهم‌ترین اهداف و فعالیت این مرکز می‌تواند عبارت باشد از:
1ـ انجام مطالعات زیربنایی در مورد فرهنگ‌های مهاجرفرست.
2ـ بررسی هنجارهای اجتماعی قومی ـ فرهنگی قوم مهاجر و شناسایی نقاط مشترک و تعارضات فرهنگی.
3ـ تجزیه و تحلیل داده‌های گرفته شده فرهنگی از نظر علمی و پژوهشی و سعی در کاربردی کردن آن.
4 ـ جمع‌آوری مواد تاریخی ـ فرهنگی مربوط به قوم مهاجر از قبیل عکس، فیلم، موسیقی، لباس و نگهداری آن در آرشیو به‌طوری که یک نمای کامل از یک فرهنگ خرده‌پا قابل ارائه به جامعه مهاجرپذیر باشد.
5 ـ انتشار خبرنامه مربوط به فعالیت‌های انجام شده.
6 ـ داشتن انتشارات قوی از نتایج بدست آمده و سعی در انتقال آن به دستگاه‌ای ذی‌ربط و استفاده از نتایج آن در تصمیم‌گیری‌های حکومتی.
7ـ ایجاد ارتباط قوی با نخبگان خرده فرهنگ‌ها و استفاده ازنظریات آنان
مسلماً تاسیس چنین مرکزی می‌تواند اثرات مثبت زیادی هم بر فرهنگ مهاجرپذیر و هم بر فرهنگ مهاجر فرست داشته باشد.7
برخی فواید اثرات این مرکز در کشور پناهنده‌پذیر عبارتست از:
1ـ اصلاح دیدگاه اجتماعی یک گروه و فرهنگ غالب نسبت به قوم کوچک
2ـ استفاده از فرهنگ و رسوم و نقاط مثبت فرهنگی و برقراری تعامل دوجانبه
3ـ تغییر نوع نگرش، منتج به تغییر نوع رفتار خواهد شد و به نوعی می‌تواند بسیاری از برخوردها و تعارضات به وجود آمده در جامعه را از بین ببرد.
4ـ مناسب نمودن فضای جامعه نسبت به مهاجران بتدریج باعث جذب نخبگان آنان و استفاده از تجربیات آنان در جهت بهبود فضای جامعه و زیربناهای مختلف خواهد شد 8.
برخی فواید اثرات این مرکز بر قوم مهاجر
1ـ تغییر دیدگاه نسبت به پذیرش مهاجران باعث بهتر شدن فضای جامعه و فراهم شدن محیط بهتر برای زندگی آنان خواهد شد.
2ـ فراهم نمودن شرایط مناسب جهت استفاده از امکانات آموزشی و شکوفا شدن استعدادهای تحصیلی.
3ـ فراهم شدن فضای مشارکتی در جامعه که ضمن از انزوا بیرون آمدن مهاجران نوعی همبستگی را به‌وجود می‌آورد.
4ـ تقویت و گسترش امید به آینده و زندگی در کشور‌مهاجر‌پذیر باعث اثرات مثبت در تمام زمینه‌های خواهد شد.
5ـ فراهم نمودن زمینه برگشت مهاجران و کمک فکری به آنان دادن 9
از نسل اول به نسل دوم ، فاصله فرهنگی است که بین این دو گروه به وجود آمده و اثرات منفی را برهر دو فرهنگ مهاجر و مهاجرپذیر می‌گذارد و باعث می‌شود تا نسل دوم تبدیل به یک گروه معارض گردد. این مشکل در اثر عدم موفقیت نسل اول در انتقال فرهنگ اصیل و عدم موفقیت در حفظ آداب و رسوم اولیه خودی می‌باشد.
تاریخ شفاهی در این زمینه می‌تواند با پرکردن این فاصله از راه حفظ و نگهداری رسوم و انتقال آن به همان صورت اولیه یک نوع ارتباط فرهنگی و روحی را بین دو نسل برقرار کند.
یکی از مهم‌ترین فواید سرمایه‌گذاری و انجام کار فرهنگی در این زمینه که منابع آن کل نظام را در برمی‌گیرد مساله استفاده تبلیغاتی از این امر در جهت نشان دادن فعالیت‌های انسان دوستانه جمهوری اسلامی ایران در امر فرهنگی می‌باشد که با توجه به وضعیت موجود جهانی و برخی تلاش‌ها جهت تخریب وجهه فرهنگی می‌تواند به نوعی در تقویت وجهه فرهنگی و خنثی‌سازی این تبلیغات مؤثر باشد.
علاوه بر ایجاد مرکز مخصوص مطالعات در مورد مهاجران که ابزار اصلی جمع‌آوری اطلاعات آن تاریخ شفاهی خواهد بودگذاشتن کرسی‌های درسی مخصوص مطالعه جوامع مهاجرپذیر نیز مهم بوده و در این راه آموزش تاریخ شفاهی و تاریخ محلی در زمره رشته‌های مهم محسوب می‌شود.10
سخن آخر:
چه بخواهیم و چه نخواهیم ما امروزه پذیرای مقدار زیادی مهاجر از اقوام مختلف در ایران و خراسان هستیم و درآینده نیز خواهیم بود. هر چند ممکن است در آینده با توجه به سیاست‌های انقباضی پذیرش مهاجرین مانند گذشته نباشد اما با توجه به بی‌ثباتی کشورهای منطقه و وجود مرزهای طولانی امکان جلوگیری از ورود آنان به‌طور کامل میسر نخواهد بود.
با توجه به چنین امری داشتن یک خط مشی و سیاست واحد در مورد پذیرش مهاجران و امور بعد از آن مانند خیلی از کشورهای پناهنده‌پذیر لازم می‌باشد و از لوازم این خط مشی داشتن ابزارهای فرهنگی از جمله موسسات و مراکز می‌باشد.
تاریخ شفاهی می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای فرهنگی مؤثر در عملی نمودن خط مشی اعمال شده از سوی حکومت‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
ابوالفضل حسن‌آبادی*
منابع:
* سرپرست گروه اسناد ودانشجوی دکترای تاریخ محلی
1 - ابوالفضل حسن آبادی ،تاریخ شفاهی در ایران،سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد،1385،
2 - برای اطلاع بیشتر از قوانین بین المللی در مورد مهاجرت و جنبه های مختلف مهاجرت نک به
1-Federal publications . Interpreter Releases . Washington . DC; Federal pubications .
2– American Immigration Lawyers Associations (ALLA) . Monthly Mailing . washington , D.C.(1991)
3-Balwin,Carle.Immigration Questions&Answers.NewYourk.Allworth press (1995 )
3 - multicultaral
4 - Will Davis
5 1- ( Anthem ) برنامه دیگری است که با کمک دولت استرالیا و به کارگردانی (Helen Newman ) و طاهر کامبیز ( Tahir Cambis ) در مورد مردم و پناهندگان کوزوو ساخته شده است .
6– آمریکا برنامه‌ای تاریخ شفاهی در مورد علت ورود افراد به این کشور انجام داده که بیانگر نقش تاریخ شفاهی در این مورد می باشد . برای اطلاع بیشتر ن.ک .
Morrison , joon challozte for Zabusky , eds . American Moasik ; The zmmigrant Experience in the words of wholived it.pitsburgh:University of pitsburgh press.1993
دراین کتاب صدوچهل مصاحبه با مهاجران وپناهندگان مختلف از حدود پنجاه کشور انجام شده که میانگین سنی هفده تا صدویک سال را داشته اند. و تاریخ شفاهی مهاجران در آمریکا
http://www.sonic.net/~kjuarez/immigration/oralhist.html
Yarwood, A.T., Asian Migration to Australia: the Background to Exclusion 1896–1923, Melbourne, 1964
آمزیک
http://my-ecoach.com/online/teacherguide4.php?projectid=5619 تاریخ شفاهی مهاجران د
1 -درمورد اثرات مختلف مهاجرت بر فرهنگ مهاجر پذیر نک به :
Center for Migration stadies of NewYork , Inc , International Imigration Review (IMR)
در مورد اثرات اقتصادی مهاجرت و استفاده از نخبگان در امور اقتصادی ن .ک به:
Simmon , julianl. The Economic conseguences of immigration . Cambridge , MA. Basil Blackwell . INC 1989
کتاب به اثرات اقتصادی مهاجران و پناهندگان بر اقتصاد آمریکا پرداخته است .
Brigges and Stephan Moore. Still on open Door? U.S. Immigration polIcy and American Economy . WashIngton D.C ; American univercity press 1994
7 -چنین مرکزی تحت عنوانVoluentry return project در سال 1998 به وجود آمده و با همکاری سازمان ملل به پناهجویان به منظور برگشتن خانه‌هایشان کمک می کند .
8 -برنامه پروژه تاریخ شفاهی تحت عنوان (history project vietname oral ) در قالب مصاحبه و انتشارات برای مهاجران ویتنامی در کشورهای مختلف پیاده شده است که در مورد علت مهاجرت – اهداف – هویت مهاجران و زمینه های گوناگون مصاحبه نموده و در آرشیو نگهداری می کند.
9 -برای شناخت کورسهای درسی در این مورد به آدرس ذیل مراجعه کنید.
http://www.pbs.org/independentlens/-10 newamericans/foreducators_lesson_plan_html
پنجشنبه 26 فروردین 1389
مساله مهاجرت
مسأله مهاجرت اجباری و دسته‌جمعی و پناهندگی و پناهجویان (refugees) مساله ویژه تاریخ معاصر نیست و فقط در علل و عوامل و نوع شکلی آن تغییراتی ایجاد شده است. عواملی مانند میل به کسب قدرت، تصرف سرزمین‌های جدید نیروی کار، اختلافات قبیله‌ای... همگی از مسائلی بوده‌اند که انسان‌ها را در کل ازمنه تاریخ وادار به تغییر مکان نموده و این مهاجرت‌ها گاه آن چنان گسترده و عمیق بوده که اثرات شگرفی بر سرزمین مهاجرپذیر گذاشته است.
شکل امروزی پناهندگی و مهاجرت با شکل قبلی آن تفاوت بسیاری نموده و نوع قهری آن به طرز اجتناب‌ناپذیری در تاریخ معاصر گسترش پیدا کرده است و ظهور تمدن‌ها و قدرت‌های جدید همگی به تسریع روند این امر کمک نموده است. بعد از جنگ‌های اول و دوم جهانی مساله پناهندگان تبدیل به یک مساله بین‌المللی شد و خصوصا با تشکیل کمیساریای عالی پناهندگان (UNHCR) در سال 1950 برای اولین بار در دنیا توجه به افراد بی‌خانمان و پناهنده به صورت منظم و سازمان یافته درآمد.2 در فرهنگ امروزی معنی مهاجر و پناهنده تغییر نموده و مهاجر و پناهنده به کسی گفته می‌شود که از کشور خودش به علت ترس از شکنجه و سایر عوامل مانند مسائل مذهبی یا عقاید سیاسی خارج شده و قادر به برگشتن به کشورش نباشد.
در چند دهه اخیر به علت بروز جنگ‌های مختلف وشدت گرفتن اختلافات سیاسی در مناطقی مانند افغانستان، بوسنی، عراق، کوزوو، تعداد مهاجران افزایش زیادی یافته است.
کشورایران از دیرباز به علت دارا بودن موقعیت ویژه جغرافیایی همواره پذیرای اقوام مختلفی بوده که به صورت مهاجر، پناهنده و مهاجم وارد این کشور شده و بعضا اثرات متفاوتی را بر فرهنگ کشور گذاشته‌اند از جمله این اقوام می‌توان به یهودیان، ترک‌ها، مغول‌ها، لهستانی‌ها، عراقی‌ها و افغان‌ها اشاره نمود. در کل مهاجرت به ایران را در همه سده‌های تاریخی می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم نمود:
1ـ مهاجرت برای یافتن چراگاه‌ها و سرزمین‌های جدید مانند ورود آریایی‌ها.
2ــ هجوم جهت فتح سرزمین و کشورگشایی که از طریق قوه قهریه اثرات عمیقی را بر جای گذاشت مانند مغول‌ها.
3ــ هجوم پناهندگان به علت دستیابی به امنیت و غذای کافی مانند یهودیان، عراقی‌ها و افغانی‌ها.
خراسان به علت وسعت جغرافیایی و داشتن مرزهای مشترک با کشورهای همسایه که از ثبات سیاسی نیز برخوردار نبوده‌اند همواره در معرض هجوم پناهجویان قرار داشته است. مسأله پناهندگان افغانی در 2 دهه اخیر اثرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را بر این استان داشته است.
صورت مساله
اگر بپذیریم که تاریخ شفاهی در یک تقابل فرهنگی مستقیم بین افراد مختلف جامعه انسانی می‌باشد، پناهندگان نیز به عنوان عضوی از این جامعه، خواهی‌نخواهی با آن در ارتباط خواهند بود. این تقابل آن‌گاه می‌تواند اهمیت بیشتری پیدا کند که فرهنگ این گروه در سنخیت بیشتری با جامعه مهاجرپذیر بوده و مدت اقامت آنها طولانی باشد نوع برخورد حکومت‌ها در ایران با این مساله و اقامت طولانی مدت پناهجویان تبعات زیادی را در پی داشته و در شهرهایی مانند مشهد تمام زیربنای اجتماعی را تحت‌تاثیر خود قرار داده است. هر چند در این مقاله بنا بر نقد سیاست‌های موجود جامعه نمی‌باشد اما سعی خواهد شد تا با بررسی برخورد سایر کشورها با این مسأله به نوعی سیاست‌ها مورد مقایسه قرار گرفته و برخی راه‌حل‌ها برای این کمبودها ارائه گردد.
بررسی نمونه موردی دراسترالیا
استرالیا یکی از کشورهای مهاجرپذیر در دنیا می‌باشد که سابقه چندان تاریخی ندارد و اقوام مختلف از سراسر دنیا در آنجا گردهم آمده‌اند و بنا به گفته خودشان یک فرهنگ مختلط3 دارند.
در سده اخیر مهاجرت به این کشور به طور رسمی و غیررسمی صورت پذیرفته است. پناهجویان افغانی، یکی از اقوامی هستند که در چند دهه اخیر به طور مستمر وارد استرالیا شده‌اند. دولت استرالیا با پذیرفتن این واقعیت که مهاجران افغانی به عنوان یک فرهنگ خرده یا جزئی از کل فرهنگ آن کشور می‌باشند و نوع برداشت و دیدگاه مردم نسبت به این فرهنگ در برقراری ارتباط مؤثر سهم بسزایی خواهد داشت، برنامه تاریخ شفاهی را برای شناسایی فرهنگ مرسوم مردم افغانستان به مردم آغاز کرد. یکی از این برنامه‌های تلویزیونی تاریخ شفاهی تحت‌عنوان (Talks from suitcase) توسط شرکت‌های (A F C) و (c b c) به مسوولیت آندرا دال بوسکو و تهیه‌کنندگی ویل دیویس4 ساخته شده است و مربوط به تجربیات مهاجران افغانی مربوط به سال‌های 1956 ــ 1946 می‌باشد. دیویس در این مورد می‌گوید: «... استرالیایی‌ها در مورد مردم افغانی چیزی نمی‌دانند در مورد تاریخشان و ...» این برنامه در مورد داستان‌های انفرادی تک تک این افراد است که نمایانگر رنج و محنت آنان بوده و تصویر خارجی از موقعیتشان را نزد مردم استرالیا مشخص می‌کنند.
این آن روشی است که دیوید از آن به تاریخ شفاهی خالص یاد می‌کند و از آن به عنوان مواد اولیه ساختن فیلم به همراه عکس و... استفاده می‌شود. پس از ساخت موفقیت‌آمیز این مجموعه دولت استرالیا درصدد برآمده تا سری دوم و سوم از این مجموعه را بسازد. دومین مجری طرح مدعی است که در سری جدید مواد بیشتری از تاریخ شفاهی را جمع کرده که در انتقال مفهوم تاریخی مؤثرتر می‌باشد. وی در این مورد می‌گوید «هنگامی که ما مصاحبه‌هایشان را ویرایش می‌کنیم، سعی می‌نماییم تا به داستان‌ها و تجربیات آنها یک کالبد و روح خارجی بدهیم و با تکیه بر خصوصیات فردی و اهمیت دادن به آنها ضمن گرامی داشتنشان آن را از پنجره‌ای جدید به نام رادیو و تلویزیون نشان دهیم...». وی در ادامه می‌افزاید «... افغان‌ها فقیر هستند، هیچ چیزی ندارند. تلویزیون باید به آنها کمک کند تا داستان‌هایشان را بگویند. ما به دنبال این هستیم تا تصویری واضحتر و روشنتر از مردم افغان، تجربیاتشان و آرزوهایشان برای زندگی در استرالیا نمایش داده شود.» این هدف اولیه از ساختن فیلم تاریخ شفاهی در مورد مردم افغانستان می‌باشد و هدف ثانویه مربوط به خود مردم استرالیاست. دیویس در این مورد می‌گوید: «از مهم‌ترین اهداف برنامه در دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات برای سطح وسیعی از مستمعان و خصوصا نسل جوان است تا در یک ارتباط نزدیک دوجانبه میان بیننده و فیلم به بیننده اجازه دهد تا با استفاده از نیروی تفکر خود موضوع را بررسی کرده به یک بینش صحیح براساس واقعیت‌های مستند نسبت به یک فرهنگ دیگر برسد.5
هرچند نمی‌توان مساله پناهندگان افغانی در استرالیا و ایران را با هم مقایسه نمود. چون افغانستان در گذشته جزئی از خاک ایران بوده و مشترکات فرهنگی زیادی بین این دوملت وجود دارد اما با نگاهی به وضعیت کنونی جامعه می‌توان چنین برداشت نمود که فهم و بینش جامعه و دولت‌ها نسبت به یک افغانی به اندازه ملت و دولت استرالیه نیز نیست و صرفا برخی مطالب، تصاویر برگزیده تلویزیونی و رادیویی که هر از چندگاهی به منظور کمک و همراهی به مناسبتی از این قوم در ایران نمایش داده می‌شود همه آن درک و بینشی است که ما از یک ملت با پشتوانه غنی تاریخی داریم. صحنه‌هایی از جنایت، بدبختی، آوارگی، گرسنگی تصاویری است که در ذهن هر ایرانی نقش بسته است.
واقعیت این است که با توجه به حضور تاریخی و قابل اعتنای قوم افغان در کشور باید از آن به عنوان یک خرده فرهنگ قوی در جامعه یاد کنیم. گروهی که چه بخواهیم و چه نخواهیم با ما هستند و ما هر روزه با آنها سروکار داریم. نگرش منفی همراه با ترحم و دلسوزی به قومی که دارای استعدادهای بالقوه در زمینه‌های مختلف است چه نتیجه‌ای می‌تواند داشته باشد؟ واکنش‌های یک قوم غالب در برابر یک فرهنگ به عنوان یک فرهنگ معارض قطعاً اثرات منفی زیادی در جامعه بر جای می‌گذارد و تمامی ارکان آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد!
پذیرش این مساله و اثرات منفی آن نقش تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تعامل دوجانبه فرهنگ‌ها بیشتر مشخص می‌گردد و می‌تواند با تحقیق و تفحص در آداب و رسوم و فرهنگ مهاجران و شناسایی مشترکات فرهنگی زمینه‌های ارتباط بیشتر را فراهم نماید. به منظور عملی نمودن این نقش در ایران 2 عامل مهم را باید در نظر گرفت:
1ـ ایجادانگیزه و در نظر گرفتن ضرورت‌های استفاده از تاریخ شفاهی
کشور ما به علت داشتن مرزهای طولانی با کشورهای بحران خیز و عدم وجود یک سیاست مدون در مورد پذیرش یا عدم پذیرش مهاجران باعث شده تا در مقاطعی حجم عظیمی از پناهندگان بدون وجود تسهیلات و امکانات زیربنایی وارد کشور شده و مشکلات زیادی را برای پناهجویان و کشور پناهنده‌پذیر به‌وجود آورند به نحوی که برنامه‌ریزی برای ایجاد رفاه و زیربنایی برای مهاجران در زمینه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی دشوار می‌سازد. برنامه‌ریزی در هر زمینه‌ای نیازمند داشتن اطلاعات صحیح و مدون در آن مورد است که دستگاه‌های زیادی را برای جمع‌آوری آن می‌طلبد و ابزار مختلفی برای گردآوری آن لازم است.
این داده‌های فرهنگی ضمن این‌که از تنوع گوناگونی برخوردار است در زمینه‌های گوناگون قابل استفاده می‌باشد. مراکز تاریخ شفاهی به عنوان یکی از دستگاه‌های ذی‌ربط فرهنگی می‌تواند داده‌های گوناگون را در قالب مصاحبه‌ها و ساختن فیلم‌های مستند جمع‌آوری نماید تا دست‌اندرکاران را در ارائه راه حل جهت حل مشکلات کمک کند . پس در مرحله اول احساس نسبت به در اختیار داشتن اطلاعات و نیاز به برنامه ریزی جهت حل مشکلات گام اول جهت ایفای یک نقش موثر توسط تاریخ شفاهی در مورد پناهندگان می‌باشد که می‌توان برای تئوریزه کردن مبانی اولیه آن از تجربه سایر کشورها مانند استرالیا کمک گرفت و پس از انطباق آن با شرایط کشوراستفاده شود.
2ـ راهبردهای عملی برای کاربردی نمودن نقش تاریخ شفاهی
پس از به وجود آوردن احساس نیاز به برنامه‌ریزی فرهنگی و اطلاعات، برنامه‌ریزی، عملی جهت استفاده از تئوری‌های نظری امری بدیهی به شمار می‌رود. با توجه به درگیر بودن همیشگی کشور با مساله‌ای به نام مهاجرت و پناهندگی، تاسیس آرشیو مرکزی جهت تاریخ شفاهی در کشور مانند برخی از کشورها6 لازم می‌باشد. این مرکز می‌تواند با به‌کارگیری افراد در تخصص‌های مختلف مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی با استفاده از مصاحبه‌گران توانا و جمع‌آوری مواد تاریخی ضمن انجام مطالعات وسیع فرهنگی، طرح‌های صحیحی را در مورد اثرگذاری و اثرپذیری و تعامل فرهنگی فرهنگ‌های مهاجرپذیر و مهاجر ارائه دهند. برخی از مهم‌ترین اهداف و فعالیت این مرکز می‌تواند عبارت باشد از:
1ـ انجام مطالعات زیربنایی در مورد فرهنگ‌های مهاجرفرست.
2ـ بررسی هنجارهای اجتماعی قومی ـ فرهنگی قوم مهاجر و شناسایی نقاط مشترک و تعارضات فرهنگی.
3ـ تجزیه و تحلیل داده‌های گرفته شده فرهنگی از نظر علمی و پژوهشی و سعی در کاربردی کردن آن.
4 ـ جمع‌آوری مواد تاریخی ـ فرهنگی مربوط به قوم مهاجر از قبیل عکس، فیلم، موسیقی، لباس و نگهداری آن در آرشیو به‌طوری که یک نمای کامل از یک فرهنگ خرده‌پا قابل ارائه به جامعه مهاجرپذیر باشد.
5 ـ انتشار خبرنامه مربوط به فعالیت‌های انجام شده.
6 ـ داشتن انتشارات قوی از نتایج بدست آمده و سعی در انتقال آن به دستگاه‌ای ذی‌ربط و استفاده از نتایج آن در تصمیم‌گیری‌های حکومتی.
7ـ ایجاد ارتباط قوی با نخبگان خرده فرهنگ‌ها و استفاده ازنظریات آنان
مسلماً تاسیس چنین مرکزی می‌تواند اثرات مثبت زیادی هم بر فرهنگ مهاجرپذیر و هم بر فرهنگ مهاجر فرست داشته باشد.7
برخی فواید اثرات این مرکز در کشور پناهنده‌پذیر عبارتست از:
1ـ اصلاح دیدگاه اجتماعی یک گروه و فرهنگ غالب نسبت به قوم کوچک
2ـ استفاده از فرهنگ و رسوم و نقاط مثبت فرهنگی و برقراری تعامل دوجانبه
3ـ تغییر نوع نگرش، منتج به تغییر نوع رفتار خواهد شد و به نوعی می‌تواند بسیاری از برخوردها و تعارضات به وجود آمده در جامعه را از بین ببرد.
4ـ مناسب نمودن فضای جامعه نسبت به مهاجران بتدریج باعث جذب نخبگان آنان و استفاده از تجربیات آنان در جهت بهبود فضای جامعه و زیربناهای مختلف خواهد شد 8.
برخی فواید اثرات این مرکز بر قوم مهاجر
1ـ تغییر دیدگاه نسبت به پذیرش مهاجران باعث بهتر شدن فضای جامعه و فراهم شدن محیط بهتر برای زندگی آنان خواهد شد.
2ـ فراهم نمودن شرایط مناسب جهت استفاده از امکانات آموزشی و شکوفا شدن استعدادهای تحصیلی.
3ـ فراهم شدن فضای مشارکتی در جامعه که ضمن از انزوا بیرون آمدن مهاجران نوعی همبستگی را به‌وجود می‌آورد.
4ـ تقویت و گسترش امید به آینده و زندگی در کشور‌مهاجر‌پذیر باعث اثرات مثبت در تمام زمینه‌های خواهد شد.
5ـ فراهم نمودن زمینه برگشت مهاجران و کمک فکری به آنان دادن 9
از نسل اول به نسل دوم ، فاصله فرهنگی است که بین این دو گروه به وجود آمده و اثرات منفی را برهر دو فرهنگ مهاجر و مهاجرپذیر می‌گذارد و باعث می‌شود تا نسل دوم تبدیل به یک گروه معارض گردد. این مشکل در اثر عدم موفقیت نسل اول در انتقال فرهنگ اصیل و عدم موفقیت در حفظ آداب و رسوم اولیه خودی می‌باشد.
تاریخ شفاهی در این زمینه می‌تواند با پرکردن این فاصله از راه حفظ و نگهداری رسوم و انتقال آن به همان صورت اولیه یک نوع ارتباط فرهنگی و روحی را بین دو نسل برقرار کند.
یکی از مهم‌ترین فواید سرمایه‌گذاری و انجام کار فرهنگی در این زمینه که منابع آن کل نظام را در برمی‌گیرد مساله استفاده تبلیغاتی از این امر در جهت نشان دادن فعالیت‌های انسان دوستانه جمهوری اسلامی ایران در امر فرهنگی می‌باشد که با توجه به وضعیت موجود جهانی و برخی تلاش‌ها جهت تخریب وجهه فرهنگی می‌تواند به نوعی در تقویت وجهه فرهنگی و خنثی‌سازی این تبلیغات مؤثر باشد.
علاوه بر ایجاد مرکز مخصوص مطالعات در مورد مهاجران که ابزار اصلی جمع‌آوری اطلاعات آن تاریخ شفاهی خواهد بودگذاشتن کرسی‌های درسی مخصوص مطالعه جوامع مهاجرپذیر نیز مهم بوده و در این راه آموزش تاریخ شفاهی و تاریخ محلی در زمره رشته‌های مهم محسوب می‌شود.10
سخن آخر:
چه بخواهیم و چه نخواهیم ما امروزه پذیرای مقدار زیادی مهاجر از اقوام مختلف در ایران و خراسان هستیم و درآینده نیز خواهیم بود. هر چند ممکن است در آینده با توجه به سیاست‌های انقباضی پذیرش مهاجرین مانند گذشته نباشد اما با توجه به بی‌ثباتی کشورهای منطقه و وجود مرزهای طولانی امکان جلوگیری از ورود آنان به‌طور کامل میسر نخواهد بود.
با توجه به چنین امری داشتن یک خط مشی و سیاست واحد در مورد پذیرش مهاجران و امور بعد از آن مانند خیلی از کشورهای پناهنده‌پذیر لازم می‌باشد و از لوازم این خط مشی داشتن ابزارهای فرهنگی از جمله موسسات و مراکز می‌باشد.
تاریخ شفاهی می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای فرهنگی مؤثر در عملی نمودن خط مشی اعمال شده از سوی حکومت‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
ابوالفضل حسن‌آبادی*
منابع:
* سرپرست گروه اسناد ودانشجوی دکترای تاریخ محلی
1 - ابوالفضل حسن آبادی ،تاریخ شفاهی در ایران،سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد،1385،
2 - برای اطلاع بیشتر از قوانین بین المللی در مورد مهاجرت و جنبه های مختلف مهاجرت نک به
1-Federal publications . Interpreter Releases . Washington . DC; Federal pubications .
2– American Immigration Lawyers Associations (ALLA) . Monthly Mailing . washington , D.C.(1991)
3-Balwin,Carle.Immigration Questions&Answers.NewYourk.Allworth press (1995 )
3 - multicultaral
4 - Will Davis
5 1- ( Anthem ) برنامه دیگری است که با کمک دولت استرالیا و به کارگردانی (Helen Newman ) و طاهر کامبیز ( Tahir Cambis ) در مورد مردم و پناهندگان کوزوو ساخته شده است .
6– آمریکا برنامه‌ای تاریخ شفاهی در مورد علت ورود افراد به این کشور انجام داده که بیانگر نقش تاریخ شفاهی در این مورد می باشد . برای اطلاع بیشتر ن.ک .
Morrison , joon challozte for Zabusky , eds . American Moasik ; The zmmigrant Experience in the words of wholived it.pitsburgh:University of pitsburgh press.1993
دراین کتاب صدوچهل مصاحبه با مهاجران وپناهندگان مختلف از حدود پنجاه کشور انجام شده که میانگین سنی هفده تا صدویک سال را داشته اند. و تاریخ شفاهی مهاجران در آمریکا
http://www.sonic.net/~kjuarez/immigration/oralhist.html
Yarwood, A.T., Asian Migration to Australia: the Background to Exclusion 1896–1923, Melbourne, 1964
آمزیک
http://my-ecoach.com/online/teacherguide4.php?projectid=5619 تاریخ شفاهی مهاجران د
1 -درمورد اثرات مختلف مهاجرت بر فرهنگ مهاجر پذیر نک به :
Center for Migration stadies of NewYork , Inc , International Imigration Review (IMR)
در مورد اثرات اقتصادی مهاجرت و استفاده از نخبگان در امور اقتصادی ن .ک به:
Simmon , julianl. The Economic conseguences of immigration . Cambridge , MA. Basil Blackwell . INC 1989
کتاب به اثرات اقتصادی مهاجران و پناهندگان بر اقتصاد آمریکا پرداخته است .
Brigges and Stephan Moore. Still on open Door? U.S. Immigration polIcy and American Economy . WashIngton D.C ; American univercity press 1994
7 -چنین مرکزی تحت عنوانVoluentry return project در سال 1998 به وجود آمده و با همکاری سازمان ملل به پناهجویان به منظور برگشتن خانه‌هایشان کمک می کند .
8 -برنامه پروژه تاریخ شفاهی تحت عنوان (history project vietname oral ) در قالب مصاحبه و انتشارات برای مهاجران ویتنامی در کشورهای مختلف پیاده شده است که در مورد علت مهاجرت – اهداف – هویت مهاجران و زمینه های گوناگون مصاحبه نموده و در آرشیو نگهداری می کند.
9 -برای شناخت کورسهای درسی در این مورد به آدرس ذیل مراجعه کنید.
http://www.pbs.org/independentlens/-10 newamericans/foreducators_lesson_plan_html
پنجشنبه 26 فروردین 1389
تبلیغات
