تصور قالبی

در فضای کنونی متأثر از گسترش نقش فزایندة رسانه ها و ابزارهای ارتباطی، تصور قالبی به عنوان یک مسئله قدیمی ابعاد جدیدی یافته و چالش های جدیدی را در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی موجب شده است. در این مقاله تلاش خواهد شد تصور قالبی و نقش رسانه ها در روابط بین گروه های هویتی مورد بررسی و سنجش (رویکردی پیمایشی) قرار گیرد. جامعة آماری این نوشتار شامل کلیة دانشجویان دانشگاه تهران در سال تحصیلی 1390 تا 1391 می باشد. بر اساس یافته ها، شبکه های ماهواره ای، از بیشترین فراوانی در مقایسه با دیگر وسایل ارتباطی در خصوص ترویج ذهنیتی خاص نسبت به اقوام برخوردار است. تلویزیون داخلی، تلفن همراه و اینترنت نیز از سهم زیادی در این زمینه برخوردارند. در این میان، رادیو از فراوانی اندکی برخوردار است. بنابراین، با افزایش استفاده از رسانه های خارجی، میزان تصور قالبی افزایش خواهد یافت.

هدف این پژوهش مقایسه ی تأثیرپذیری اهداف شغلی زنان و مردان گروه های ریاضی فنّی و علوم انسانی از تصورات قالبی جنس- رشته ی شخصی و غیرشخصی بود. علاوه بر این، اهمیت جنس و همانندسازی گروه رشته ای ضمنی به عنوان تعدیل گرهای این اثرات آزمون شد. روش: روش پژوهش همبستگی بود. از میان 700 نفر دانشجویان سال سوم و بالاتر دوره ی کارشناسی علوم انسانی و ریاضی فنّی دو دانشگاه صنعتی شریف و تهران در سال 1389، 192 نفر (نیمی زن، نیمی از هر گروه رشته) با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شد. تصور قالبی و همانندسازی ضمنی با گروه رشته ی خود با استفاده از آزمون رایانه ای تداعی ضمنی گرینوالد، مک قی و شوارتز (1998) سنجیده شد. به علاوه، از آزمودنی ها در مورد اهمیت جنس و هدف شغلی شان سوال شد. برای تحلیل داده ها از رگرسیون سلسله مراتبی به طور جداگانه در هر گروه رشته استفاده شد. یافته ها: در گروه ریاضی فنّی، تعامل جنس و همانندسازی گروه رشته ای تمایل به شغل گزینی در رشته ی فعلی را پیش بینی کرد، در حالی که در گروه علوم انسانی، تعامل سه راهه ی جنس و تصور قالبی شخصی و اهمیت جنس پیش بین آن بود. هر دو اثر در جهت مورد انتظار بود. نتیجه گیری: دانشجویان دو گروه رشته از نظر نوع تصور قالبی تأثیرگذار (غیرشخصی در ریاضی فنّی در مقابل شخصی در علوم انسانی) و تعدیل گر اثر آن (همانندسازی گروه رشته ای در ریاضی فنّی در مقابل اهمیت جنس در علوم انسانی) با یکدیگر متفاوتند. این یافته توسط دیرینه بودن حضور اکثریتی مردان در ریاضی فنّی در مقابل اخیرتر بودن حضور اکثریتی زنان در علوم انسانی قابل تبیین است. نتایج این پژوهش در تشخیص دانشجویان آسیب پذیر و طراحی مداخلات با هدف کاهش اثرات منفی تصورات قالبی جنسیتی بر انتخاب های شغلی آنان کاربرد دارد.

پژوهشگران روان شناسی اجتماعی باورهای نادرست افراد در مورد شخصیت، رفتار، نگرش، شایستگی ها، و در ارتباط با هر نوع گروه (جنسیت، نژاد، طبقه، شأن، محل زندگی، ...) را تصورات قالبی می گویند. تصورات قالبی در بردارنده هر نوع شناختی نسبت به افراد و گروه های دیگر نیست، بلکه مشتمل بر تصورات نادرست و غیردقیق درباره آنهاست. به تعبیر بهتر، افراد ممکن است به رغم داشتن برخی اطلاعات محدود یا مبهم، در فرایند قالبی سازی برخی از واقعیت ها را به صورتی اغراق آمیز مورد توجه قرار داده و تعمیم دهند. مسئله اصلی مقاله حاضر، فهم دلایل و زمینه های شکل گیری نگرش ها و تصوراتی است که هر یک از ما به صورت قالبی و کلیشه ای در ارتباط با محیط پیرامونمان به دست می آوریم و به دیگران منتقل می کنیم. فهم و سنجش میزان ارتباط عواملی مانند جنسیت، سن، محل سکونت، موقعیت اقتصادی، وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات، رشته تحصیلی و تصورات قالبی، هدف اصلی این پژوهش است. در این پژوهش تلاش خواهد شد با کاربست روش پیمایشی، دیدگاه بخشی از افراد جامعه (دانشجویان دانشگاه تهران) درباره گروه های هویتی موجود در جامعه درک و تجزیه وتحلیل شود.                   

میزان شناخت و نحوه ادراک افراد یک جامعه از یکدیگر مبنای اصلی تعامل آنها با یکدیگر است. این که ما دیگران را چگونه فهم و ارزیابی می کنیم، نقش شایان توجهی در برقراری ارتباط با دوری گزیدن از دیگران و یا نفی و حتی حذف آنها دارد. تحلیل فرایندهایی که از طریق آن بتوان تصورات اجتماعی و قضاوت های افراد و گروه ها را درباره یکدیگر ارزیابی کرد، یکی از شیوه های مؤثر برای فهم احساسات و تصورات افراد جامعه از یکدیگر و در رابطه با گروه های هویتی است. در نتیجه، به واسطه گستردگی پیامدهای این تصورات، ضرورت تحلیل و ارزیابی آنها بیش از پیش احساس می شود. پرسش اصلی مقاله حاضر این است کهتصورات قالبی و پیشداوری در بین گروه های اجتماعی چه کارکردهای هویتی دارند؟ در این مقاله، ابتدا مفاهیم تصورات قالبی و پیشداوری و ارتباط میان آنها تبیین می شود و در ادامه کارکردهای هویتی آنها مورد بحث قرار خواهد گرفت.