فرهنگ بزرگ سخن

فرهنگ بزرگ سخن پژوهشی به نسبت جدید در زمینة فرهنگ نویسی زبان فارسی به شمار می آید که ضمن بهره گیری از دستاوردهای فرهنگ های پیشین، دارای نوآوری های برجسته ای است. این فرهنگ ضمن استفاده از پیکرة زبانی در انتخاب واژه ها، به آوانویسی، ترکیبات واژه ها و ارائة مثال ها و شواهد مناسب پرداخته است. یکی از ویژ گی های این فرهنگ، ریشه یابی واژه ها به ویژه واژه های دخیل در زبان فارسی است که در میان آن ها نَود واژة روسی نیز دیده می شود. اما با بررسی دقیق، در شناسایی ریشة این واژه ها کاستی هایی مشاهده کردیم که در مقالة حاضر به آن می پردازیم. هم زمان با بررسی این گونه واژ ها در فرهنگ بزرگ سخن، موارد دیگری را نیز تحلیل می کنیم. در بعضی از وام واژه های روسی تغییرات معنایی و یا حوزة معنایی، در برخی از آن ها گاه تغییرات آوایی و در گروهی دیگر نیز تغییرات دستوری پدیده آمده است. وام واژه هایی نیز روسی انگاشته شده اند؛ ولی پس از بررسی مشخص شدند که آن ها واژ ه های اصیل فارسی بوده اند که به زبان روسی وارد شده و سپس با تغییرات آوایی به زبان فارسی بازگشته اند.

  تعریف نگاری، شاید مهم ترین نقشِ فرهنگ های یک زبانه باشد که بسته به هدف های نگارشِ آن ها و مخاطب هایشان، به شیوه های گوناگون انجام می پذیرد. یکی از شیوه های تعریف نگاری، بهره گیری از روابط مفهومی در فرهنگِ لغت است. پژوهش حاضر، بر آن است تا بر مبنای روشی تحلیلی-توصیفی، اهمیت استفاده از روابط معنایی در تعریف نگاری را برجسته نماید.  به این منظور، با به کارگیری چارچوب نظری کاساگراند و هِیل (Casagrande & Hale, 1967)، روابط معنایی در تعریف نگاری نمونه های استخراج شده از فرهنگ بزرگ سخن (Anvari, 2002) مورد واکاوی قرار گرفته اند. نمونه های پژوهش، با در نظر گرفتنِ این نکته که بتوانند حوزه های معنایی گوناگونی را در برگیرند، به صورت تصادفی انتخاب شدند. هدف از این بررسی، آن است که ببینیم آیا به کارگیری روابط معنایی به کارآمدی بیشتری در تعریف نگاری می انجامد و آیا به کارگیری روابط معنایی در تعریف نگاری، نیازمند کاربرد شیوه های متفاوتی در فرهنگ نویسی است؟ بررسی طبقه بندیِ سیزده گانه روابط معنایی در چارچوب نظری پژوهش نشان داد که الگوی نظری مورد اشاره به دلیل دقت و ظرافت در مرزبندیِ میانِ روابط معنایی، شایستگیِ آن را دارد که در فرهنگ های موضوعی با محوریت عناصر فرهنگ محورِ زبان، به کار گرفته شود. بررسی داده های پژوهش نشان می دهد که بهره گیری از روابط مفهومی در تعریف نگاری های فرهنگ بزرگ سخن، بیشتر به صورت ترکیبی مرسوم بوده است.

یکی از روش های شفاف سازی معنا در فرهنگ نویسی استفاده از تصاویر است. مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی مدخل های مصور سه فرهنگ یک زبانه فارسی از منظر دستوری و معنایی به الگوی رده شناختی تصویرگری در این فرهنگ ها دست یابد. این پژوهش با تکیه بر طبقه بندی اشتاین ( 1991 ) با به کارگیری روشی تحلیلی توصیفی، شیوه های تصویرگری در فرهنگ عمید ، فرهنگ معین و فرهنگ بزرگ سخن را مطالعه کرده و انواع تصاویر این فرهنگ ها را به لحاظ حوزه معنایی و هویت دستوری سرمدخل، ویژگی های دیداری تصاویر و محل درج آن ها واکاوی کرده است. به این منظور، تحلیل پیکره بنیادی صورت گرفت تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که چه مدخل هایی بیشتر مصور شده اند و چگونه می توان کارآمدی تصاویر در فرهنگ های لغت را افزایش داد. نتایج تحلیل توصیفی داده ها حاکی از آن است که مهم ترین عامل در افزایش کارکردهای ارتباطی تصاویر، بومی سازی، بافت مند کردن تصاویر و ارجاع درست آن ها به سرمدخلشان است که گاه با محل درج مناسب و گاه به واسطه شرح تصویر میسر می شود. همچنین مشخص شد که اسامی ذات در هر سه فرهنگ بیشترین تصاویر را به خود اختصاص داده اند . این پژوهش نشان می دهد که تحلیل رده شناختی تصاویر فرهنگ های یک زبانه فارسی امکان درک بهتر ساختار تصویرگری در این فرهنگ ها را فراهم آورده و برنامه ریزی برای جنبه های دیداری نسل نوین فرهنگ نویسی یک زبانه فارسی را تسهیل می سازد.

 به عقیده بسیاری از صاحب نظران، در بین فرهنگ هایی که مجلدات آن به طور کامل منتشر شده، فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستی دکتر حسن انوری، بهترین است. اما ازآنجاکه هیچ کار بزرگی بی اشتباه نیست، اشتباهات و کاستی هایی نیز در چاپ اول آن در سال ۱۳۸۱ وجود داشت که باعث شد مؤلفان، در سال ۱۳۹۰ ذیل فرهنگ بزرگ سخن را برای تکمیل نواقص و رفع عیوب منتشر کنند. اما کار تصحیح فرهنگ به اینجا ختم نشد و آن طور که اعلام شده، ذیل دوم فرهنگ بزرگ سخن نیز با هدف رفع کاستی ها و جبران اشتباهات و افزودن واژه های جدید در دست تهیه است و ازاین رو درخواست شده است که پژوهشگران، آرای اصلاحی خود را برای سرپرست فرهنگ بفرستند. در این مقاله، تعدادی از کاستی ها و اشتباهات فرهنگ مذکور بیان شده است.    

هرچه نسخ خطی بیشتری از متون کهن کاویده شود، پرتوهای تازه تری در زمینه های مختلف، بر علوم ادبی خواهد تافت و چشم اندازهای روشن تری از میراث ادبی گذشتگان در نظر محققان جلوه خواهد یافت. جواهرالخیال ، که محور این مقاله است، مجموعه ای افزون بر سه هزار رباعی از ۴۷۰ شاعر است که بسیاری از آنان، سخنوران سبک هندی هستند و شماری نیز خود در هند می زیسته اند. این مجمع الرباعیات از جهاتی چند، حائز اهمیت بسیار است؛ ازجمله می تواند در مطالعات ادبی مربوط به شبه قارّه هند مثلاً بررسی سیر رباعی در سبک هندی، که اتفاقاً مغفول نیز مانده، چهره درخشان خود را نشان دهد. در روند تصحیح جواهرالخیال برخی واژه های مهجور یا معانیِ تازه که از فرهنگ ها فوت شده و نیز بعض شواهد شعری برای چندین واژه کم کاربرد یافته آمد که در این جستار به بحث درباره آن ها پرداخته خواهد شد.

در این جستار معنیِ دو واژه عروس و حاجب در دو ترکیبِ کشتیِ عروس و حاجبِ خورشید در فرهنگ بزرگ سخن بررسی شده است. این دو ترکیب در تاریخ بیهقی و غزلیّات شمس نیز آمده و در این مقاله با ذکر چند شاهد دیگر و با آوردن دلیل ها و شاهدهایی، یکی دیگر از معنی های این دو واژه به دست داده شده است.