حضرت علی (ع)

حمایت از ولایت که جایگاه رفیعی در اسلام دارد از جمله مسائلی است که به روشنی در حیات اجتماعی- سیاسی فاطمه علیه السلام آمده است. حضرت فاطمه علیه اسلام نخستین بانویی است که در حفظ حریم ولایت راهبردها و مواضعی را اتخاذ کرده است که همواره می تواند الگویی برای ولایتمداری باشد. پژوهش حاضر به بررسی شیوه های قولی و سلوک حضرت فاطمه در دفاع از حریم ولایت اختصاص یافته است. اعلام مشروعیت نداشتن خلیفه تبیین شخصیت امیرمومنان علی علیه السلام و برجسته کردن امتیاز ایشان برای مهاجرین و انصار با ایراد خطابه یادآوری سخنان نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله درباره ویژگی های ولایت و به ویژه بیان ماجرای غدیر موضع سرسختانه در مقابل تسامح و تساهل خواص که اغلب برای کسب مقام و منصب سکوت را اختیار می کردند و نیز اهتمام در بیداری مسلمانان اصرار بر باطستاندن فدک و رد استدلال خلیفه بر ارث نداشتن انبیا برای فرزندان همراهی و مشایعت با امیرمومنان علی علیه اسلام جهت اثبات حقانیتشان بیت الاحزان و در نهایت وصیت به دفن شبانه از راهبردها و رفتارهای فاطمه سلام الله علیها در دفاع از حریم ولایت و خلافت امیرمومنان علی علیه اسلام است. 

شخصیت حضرت علی (ع) در فرهنگ و ادبیات عامه ایران زمین گاه با تاریخ، گاه با اسطوره، گاه با روایتهای دینی و گاه با تخیل پیوند خورده است. یکی از قصه های عامیانهای که تبلوری از مصادیق فوق است قصۀ سلمان و دشت ارژنه است که توسط مناقب خوانان چندی نظیر سید علی (قرن هشتم)، افجنگی (قرن نهم و دهم) و آتشی شیرازی (قرن دهم) به نظم کشیده شده است. مسئلۀ اصلی این مقاله تحلیل قصۀ سلمان و دشت ارژنه در این سه روایت است. برای تبیین این مهم، این روایت ها را در سه بخش بررسی کردهایم: ۱.معرفی نوع ادبی روایات سلمان و دشت ارژنه؛ ۲ .تحلیل ساختاری و محتوای روایات؛ ۳.درنگی بر پشتوانۀ روایی، تاریخی و اسطورهای این روایات. نتیجۀ این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شد نشان می دهد که داستان سلمان و دشت ارژنه در هر سه روایت در قالب گونۀ ادبی ولایت نامه سروده شده است که به دلیل ساختار داستانی روایی بستری مناسب برای سرودن قصه های عامیانه است. کلیت این داستان، پشتوانۀ روایی ندارد، اما پارهای از آن که به بیان کرامات و معجزات حضرت علی (ع) اختصاص دارد در کتب روایی مذهبی تأیید می شوند. همچنین بخش هایی از داستان با اسطوره ها و باورهای عامیانه پیوند خورده است. این پژوهش نشان داد بخشهایی که به این داستان در گذر زمان اضافه شده است بر وجهۀ عامیانه و اسطورهای آن افزوده است.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی مبانی انسان شناسی نظریه واقعیت درمانی گلاسر و نقد آن بر اساس دیدگاه انسان شناختی امام علی(ع) در نهج البلاغه انجام شد. روش پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی (مروری) است که طبق آن ابتدا با مرور منابع موجود، مبانی انسان شناسی نظریه گلاسر شناسایی و سپس از منظر نهج البلاغه بررسی و نقد شد. یافته ها نشان داد برخلاف گلاسر که به جنبه های معنوی انسان توجه نکرده است، علی(ع) انسان را موجودی مادّی و معنوی می دانند و زندگی اش را محدود به دنیا نمی دانند. نیز گلاسر انسان را مساوی با رفتار کلی می داند، اما امام انسان را متشکل از عقل، قلب، روح، فطرت، نفس و بدن می دانند. از نظر علی(ع) انسان توانایی شناخت واقعیات را دارد و ابزار آن ازجمله عقل را خداوند به وی عنایت نموده است. بر خلاف گلاسر که انسان را فقط مسئول ارضای نیازهایش در قالب جهان کیفی می داند، علی(ع) انسان را مسئول کارهای خود در دنیا و آخرت، دیگران، شهرها و حتی حیوانات می دانند.

حضرت علی علیه السلام حاکم عالم و عادل و معصوم الهی است که در نامه ماندگار خویش به استاندار خود مالک اشتر، نکات فراوانی در راستای حکومت الهی و وظایف آن بیان می کند. یکی از موضوعات مهم قابل استفاده از این نامه گرانقدر، عوامل عدالت اجتماعی و راه های دستیابی به عدالت اجتماعی که در ارتباط با حاکم است. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی نگارش یافته، عوامل اجرای عدالت اجتماعی در نامه حضرت علیعلیه السلام به مالک اشتر را بررسی می کند. از این نامه عواملی مهمی در این زمینه استفاده می شود، هرچند برخی اختصاص به حاکم ندارد و برای هر فردی قابل اجراست. بر اساس این نامه، مهم ترین عوامل اجرای عدالت اجتماعی عبارت اند از: اعتقاد حاکم، اخلاق حاکم، رفتار حاکم با کارگزاران، رفتار حاکم با مردم، رفتار حاکم با دشمن. این عوامل، مصادیق فراوانی در حوزه های گوناگون عدالت اجتماعی از قبیل عدالت حقوقی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی دارد.

بی تردید جهان و آنچه در آن است برای وصول به کمال بنا شده است؛ بنابراین، بهره برداری از دنیا اگر در مسیر کمال باشد، مقدمه کمال نیز محسوب می شود. در نظرگاه حضرت علی، علیه السّلام، دنیا، آن زمان مذموم است که به هوس های زودگذر آن دل بسته شود و متعلّقات آن در راه رضای حق تعالی مورد استفاده قرار نگیرد. از نظر مولوی دنیا همچون زن جادوگری است که سحر و جادویش باعث فریب آدمیان می شود. زندان است و انسان ها زندانیان گرفتار در این زندان؛ صحرای خشک و لم یزرعی است و انسان ها همچون قوم بنی اسرائیل گرفتار در این صحرا. جوینده دنیا دچار شقاوت است و جوینده آخرت دارنده سعادت.

آیه شریفه ﴿... أخرَجنا لَهُم دابهً مِن الأرض تُکَلِّمُهُم اَنَّ الناسَ کانُوا بِآیاتِنا لایُوقِنونَ﴾(نمل/82) بسیار پرسش برانگیز، و از جمله آیاتی است که معرکه آرای مفسران است. نوشتار حاضر بر آن است که تبیین نماید این آیه حاکی از وقوع چه رخدادی است، و آیا غرض از آن انذار و دعوت است و یا گواهی و شهادت در دادگاه عدل الهی؛ و منظور از «دابه» انسان است یا غیر انسان، و تکلم او چگونه تکلمی است و مخاطبان او چه کسانی هستند. در پایان بر این اعتقاد تأکید شده است که اصل خروج «دابه الارض» از جمله وعده های الهی و تحقق پذیر است، اما کیفیت آن رازناک است و خداوند آن را در لفافه بیان کرده، و مفسران  نیز با بهره گیری از روایات و قرائن، هر کدام دیدگاه هایی را در این زمینه بیان کرده اند.

پیشرفت علوم در ذهن هر انسان منصفی این پرسش را تداعی می کند که چگونه در کتاب آسمانی قرآن و نهج البلاغه، باران به طور دقیق، علمی و شیوا بیان شده است. این بدان معنی است که این کتب، آیات و سخنان مطابق سطح دانش و درک موضوعات علمیِ زمان خود، به تشریح عناصر طبیعی پرداخته اند. لذا در این پژوهش با بهره گیری از آیات قرآن و تفسیر گهربار حضرت علی(ع) در خطبه 115 کتاب نهج البلاغه به بررسی علوم موجود در این خطبه در باب بارش نزولات جوی و درخواست آن از خالق هستی پرداخته شده است. هدف از این پژوهش مقایسه عبارات دقیق حضرت علی(ع) در خطبه باران با علم روز آب و هواشناسی در مورد مکانیزم شکل گیری، حرکت، و اشکال مختلف بارش در کره زمین است. در نهایت با بررسی دقیق خطبه حضرت به انواع مختلف باران و نظریه تشکیل قطرات باران(هم آمیزی و برژرون) و باران مؤثر اشاره می شود.

از دیدگاه شیعیان و مفسران شیعی، واقعه غدیرخم و اعلام جانشینی حضرت علی(ع) از سوی پیامبر اکرم(ص)، یکی از بزرگ ترین وقایع تاریخی صدر اسلام به شمار آمده و از اهمیت خاصی، بویژه برای اثبات حقانیت ولایت امیرالمومنین(ع)، برخوردار بوده است. در میان شرح حدیث و روایت غدیر خم، اشارات بسیاری نیز به آیات نازل شده از سوی خداوند در این زمینه از جمله آیه تبلیغ و آیه اکمال شده است. این واقعه به دلیل اهمیت و جایگاه خود در میان شیعیان در عرصه های مختلف هنری، اجتماعی، سیاسی و نیز در زندگی عادی مردم، بازخوردی ویژه داشته است. در این میان، نگارگری اسلامی- ایرانی نیز مجال و فرصتی مناسب برای به تصویر کشیدن و متجلی ساختن داستان ها و مضامین مختلف، بویژه مضامین دینی- مذهبی در اختیار نگارگران قرار داده است. از جمله مضامینی که با سفارش حاکمان و حامیان شیعی مذهب کتابت و مصور شده، واقعه غدیرخم است. بیشتر نگاره های به دست آمده از این مضمون، متعلق به نسخ خطی دوره صفویه با نگرش خاص شیعی است. این کتب شامل آثارالباقیه، حبیب السیر، فال نامه، آثار المظفر، احسن الکبار، روضه الصفا، حمله حیدری و اثر استاد فرشچیان می باشد. اکثر نگاره های به دست آمده از این نسخ، واقعه را تقریباً با همان شرح و تفسیر حدیث غدیر در دشتی فراخ نمایش داده اند، اما برخی نگاره ها نیز با نماد و مفهومی متفاوت، شأن ولایت حضرت را با توجه به احادیث، روایات و آیات قرآنی نشان داده اند. این مقاله نیز با توجه به شأن و جایگاه ولایت حضرت علی(ع)، به شرح و بررسی روایت غدیر در آثار نگارگری و نمونه های به دست آمده، پرداخته است.

مهمترین مؤلفه هویتی شیعه، امامت و ولایت اهل بیت(ع) است که عامل تمایزبخش این مذهب، از دیگر مذاهب اسلامی است. این مفاهیم، بسامد بالایی در سخنان اولین امام شیعیان دارد؛ به نحوی که بازتاب فراوان آن در نهج البلاغه مشهود است. در این میان نکته شایان توجه، بهره گسترده حضرت علی (ع) از استعاره های مفهومی است؛ چه آنکه نیاز داشتند قوای شناختی مخاطبان خود را به خدمت گرفته و با استفاده از مفاهیم ملموس و محسوس، مراحل فهم و درک جایگاه امامت را آسان تر نمایند. در این نوشتار بر اساس زبان شناسی شناختی و با استفاده از رویکرد لیکاف و جانسون در استعاره ها، مهمترین استعاره های مفهومی از نوع ساختاری، در تبیین مفهوم امامت و جایگاه اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان دهنده شش حوزه مبدأ است که بر مفاهیم متناظر در حوزه مقصد، نگاشت داده شده اند. پربسامدترین ها، حوزه های مفهومی «نور»، «سفر و حرکت» و «حیات و ممات» است. توجه به این نگاشت ها، اثر شایان توجهی در امر فهم و شرح نهج البلاغه خواهد داشت.

خطبه همام، متقین را توصیف کرده و برای آنان بیش از صد صفت برشمرده است. برای این خطبه، ترجمه های مستقل و شروح فراوانی نوشته شده؛ امّا در این میان و با پژوهش های جدید، روشن شده است که روایت یا خطبه متقین به سه مدل در منابع متقدم درج شده، و با هم اختلافات فراوانی دارند؛ به طوری که متن برخی منابع با متن نهج البلاغه، اساساً متفاوت هستند. با توجه به اهمیت خطبه متقین و برخی تشکیکاتی که نسبت به برخی از خطب و مطالب نهج البلاغه وجود دارد؛ اکنون لازم است از جهات مختلف، اصالت سنجی مستقلی پیرامون این خطبه صورت پذیرد؛ مثلاً بررسی شود که گوینده یا نویسنده خطبه متقین کیست؟ نوشته حاضر، به بررسی تطبیقی خطبه همام در منابع متقدم تا قرن هفتم، در این مسأله پرداخته است؛ که نتایج پژوهش نشان می دهد: نام راوی اصلی خطبه، مخدوش و شامل این افراد است: 1 راوی مجهول 2 ابن عباس 3 نوف بکالی 4 سلیم بن قیس 5 حسن بصری 6 اوفی بن دلهم 7 علی بن حسین(ع) 8 امام صادق(ع) 9 امام باقر(ع) 10 ذوالنون المصری. از سوی دیگر، گوینده خطبه نیز در این افراد، نامتعیین است: 1 علی(ع) 2 حسن بصری 3 عالم 4 ابن عباس 5 علی بن حسین(ع) 6 ذوالنون المصری. امّا با توجه به شواهد متنی و داستان همام، به نظر می رسد که خطبه متقین از تراث صوفیه باشد

شناخت جایگاه ائمه(ع) بر تمامی مسلمانان ضرورت دارد. برخی مانند غلات در مورد ایشان دچار غلو شده اند. از طرف دیگر نباید دچار تفریط شده و مقامان ائمه(ع) را انکار کرد. عبارت والناس بعد صنائع لنا که در نامه ی 28 نهج البلاغه به کار رفته است بیانگر فضیلتی برای ائمه(ع) است. اغلب شارحین[1] صنائع را در این عبارت پرورش یافته معنا کرده اند. برخی نیز آن را ساخته شده ترجمه کرده اند[2]. تعبیر دوم غلوآمیز به نظر می رسد. این پژوهش برای فهم معنای صحیح این عبارت که به شناخت ائمه(ع) و فضائل آنان کمک می کند انجام شد. به این منظور با روش توصیفی تحلیلی عبارت ازنظر لغوی و قواعد عربی، خانواده ی حدیثی، قواعد حکمی و فضای مکاتبات حضرت علی(ع) و معاویه بررسی شد. بررسی ها نشان می دهد تعبیر دوم به طورکلی نمی تواند غلط باشد و با عقاید غلات متفاوت است؛ اما در اینجا این معنا مدنظر حضرت علی(ع) نبوده است؛ زیرا ایشان در صحبت با معاویه مفاهیم تکوینی به کار نمی بردند؛ چون پذیرش یا عدم پذیرش آن تأثیر چندانی ندارد و صرفاً ائمه(ع) را انسان هایی دوست داشتنی نشان داده و مدح آنان را به دنبال دارد. بلکه در مکالمه با او مفاهیم تشریعی و تربیتی را مطرح می کردند که دانستن آن برای مخاطب مسئولیت به همراه دارد؛ چراکه ائمه(ع) برای دستگیری از مردم آمده و برای این کار جان خود را فدا کرده اند. لذا تعبیر اول برای این عبارت مناسب تر است. این سبک نگاه تربیتی به روایات ائمه(ع) در شروح موردنیاز است و می تواند روایات ائمه(ع) را به نکات کاربردی برای زندگی تبدیل نماید.

آرمانشهر را می توان جزء دیرین ترین آروزهای بشر دانست. آنجایی که بشر تنها یک آرزو داشت و آن تحقق خوشبختی و سعادت در کنار اجرای عدالت و برابری بود. در طول تاریخ همواره متفکران و فلاسفه ی بسیاری از سقراط و افلاطون گرفته تا فارابی و ملاصدرا، در اندیشه ی تبیین یک آرمانشهر بوده اند. تصور یک جامعه ی آرمانی برای نوع انسان، بخش عمده ای از مباحث تاریخ فلسفی بشری را به خود اختصاص داده و تا امروزه این آرمان بشری همواره مورد بحث و چالش بوده است. چالش در باب رهیافتی واقعی به سمت شهری که در آن گروه های اجتماعی کوچک و بزرگ در کنار هم از یک زندگی سعادتمند و سرشار از فضل و برابری در تمامی سطوح برخوردار گردند. می دانیم که بسیار مردان بزرگی در طی تاریخ همواره در پی بنا نهادن یک حکومت آرمانی و اجتماعی عدالت محور بوده اند. اگرچه نمی توان از کنار تلاش ها و مصائب راه آنان گذشت، اما در نهایت هرکدام شاید تنها به درجه ای از آرمانشهر مقصود خود رسیده اند. در این پژوهش پس از اشاراتی به مفاهیم و تئوری آرمانشهر، بخشی از تاریخ سیاسی زندگی علی (ع) را توصیف نموده و سپس در میان کنش های تاریخی جامعه ی دوران علی(ع) در پی تبیین پاسخی برای اثبات وجود اندیشه ی یک آرمانشهر در دوران خلافت ایشان خواهیم بود.

 احتجاجات حضرت زهرا (س)، منظومه ای واحد و یک کل سازوار است که در هر برهه، بخشی از آن بر اساس اقتضاء مخاطب تبلور یافته است. ایشان اولین حامی مقام ولایت در تاریخ بعد از نبوت است. روش شناسی احتجاجات ایشان، بر نظم منطقی و روشمندی درونی دلالت داشته و بر این نکته اشاره دارد که حضرت با مخاطب شناسی به دو بخش خاص و عام جامعه توجه داشته و با بررسی دقیق وضعیت جامعه بعد از رحلت، این جامعه را آسیب دیده از ارتجاع معرفی کرده است. نگاهی دقیق به منطق و نظامواره سخنان حضرت در خطبه فدک نشاندهنده بهره مندی ایشان از انواع استدلال بر اساس تنوع مخاطب است. ایشان در میان صناعات خمس با استفاده از دو صنعت خطابه و برهان به اثبات مسائل امامت حضرت علی علیه السلام اشاره کرده و در استدلالهای خویش از روشهای عقلی، نقلی و تاریخی بهره گرفته است و برای انواع مخاطب از هر دست، استدلال و دلیل آوری استفاده کرده است. این مقاله به روش تحلیلی به شناخت روشهای مورد استفاده در خطبه فدک پرداخته است.

یکی از شرایطی که معمولا اهل سنت برای خلیفه ذکر می کنند، قریشی بودن خلیفه است. آنان این شرط را به پیامبر منسوب می دارند. به لحاظ تاریخی هم تا پایان خلافت عباسیان چنین شرطی محقق شده است. پرسش نوشتار حاضر آن است که آیا اوّلا: ابوبکر و عمر در سقیفه چنین خبری را به رسول الله نسبت دادند؟ ثانیا: آیا انصار با اعتماد به این سخن پیامبر با امارت قریشیان موافقت کردند؟ برای یافتن پاسخ به بررسی گزارشهای مختلفی که از نشست سقیفه ارائه شده پرداختیم، و با دسته بندی این گزارشها و نقد و بررسی آنها نشان دادیم که ادعای تمسک به این خبر در نشست سقیفه و تاثیر آن در اعراض از سعد بن عباده و اقبال به ابوبکر، ادعایی پذیرفتنی نیست.