فرهنگ و ادبیات عامه

موضوع پژوهش حاضر "تحلیل و بررسی چیستان در زبان کردی (گویش سورانی)" است.فراهم کردن زمینۀ آشنایی بیشتر نسل جوان با فرهنگ عامه، جلوگیری از ایجاد گسست بیشتر نسل جدید با فرهنگ بومی خود، بازشناخت جلوه های ادب شفاهی به ویژه چیستان و نقش آن در مطالعات علمی امروز از اهداف عام و بازشناخت چیستان های زبان کردی و تحلیل ساختار و محتوای آن از اهداف خاص این پژوهش محسوب می شوند. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است. داده ها به شیوه کتابخانهای گردآوری شده و به روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. جامعۀ آماری پژوهش ۳۷۷ چیستان کردی است که به شیوه استقرای تام بررسی شده است. منبع مورد استفاده کتاب هه ته له ی کوردی (چیستان کردی) اثر عبیدالله ایوبیان مرکزی است. دلیل انتخاب این اثر، دانشگاهی بودن مؤلف، داشتن نگاه علمی در گردآوری چیستان، دقت نظر ایشان و تسلط بر فرهنگ عامۀ کردی است. نتایج بیانگر این است که چیستان های گویش کردی سورانی در سه گروه چیستان، شبه چیستان و معما قابل طبقه بندی هستند که گروه اول بیشترین بسامد را دارند. چیستان های زبان کردی بیشتر محصول دوران کشاورزی است، اما با رواج مدرنیته تعدادی از امثال مربوط به تکنولوژی نیز دیده می شود. همچنین نتیجه بیانگر اشتراک برخی از چیستانها با چیستان های زبان فارسی است، اما برخی از ویژگی ها نیز ویژه زبان کردی است که شناخت آنها به درک بهتری از این چیستان ها می انجامد.

شخصیت حضرت علی (ع) در فرهنگ و ادبیات عامه ایران زمین گاه با تاریخ، گاه با اسطوره، گاه با روایتهای دینی و گاه با تخیل پیوند خورده است. یکی از قصه های عامیانهای که تبلوری از مصادیق فوق است قصۀ سلمان و دشت ارژنه است که توسط مناقب خوانان چندی نظیر سید علی (قرن هشتم)، افجنگی (قرن نهم و دهم) و آتشی شیرازی (قرن دهم) به نظم کشیده شده است. مسئلۀ اصلی این مقاله تحلیل قصۀ سلمان و دشت ارژنه در این سه روایت است. برای تبیین این مهم، این روایت ها را در سه بخش بررسی کردهایم: ۱.معرفی نوع ادبی روایات سلمان و دشت ارژنه؛ ۲ .تحلیل ساختاری و محتوای روایات؛ ۳.درنگی بر پشتوانۀ روایی، تاریخی و اسطورهای این روایات. نتیجۀ این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شد نشان می دهد که داستان سلمان و دشت ارژنه در هر سه روایت در قالب گونۀ ادبی ولایت نامه سروده شده است که به دلیل ساختار داستانی روایی بستری مناسب برای سرودن قصه های عامیانه است. کلیت این داستان، پشتوانۀ روایی ندارد، اما پارهای از آن که به بیان کرامات و معجزات حضرت علی (ع) اختصاص دارد در کتب روایی مذهبی تأیید می شوند. همچنین بخش هایی از داستان با اسطوره ها و باورهای عامیانه پیوند خورده است. این پژوهش نشان داد بخشهایی که به این داستان در گذر زمان اضافه شده است بر وجهۀ عامیانه و اسطورهای آن افزوده است.

حماسه بالاچ یکی از آثار مشهور شفاهی و جزو نخستین داستان های حماسی بلوچی است. این داستان دارای چند روایت است و هرکدام در جزئیات با دیگری تفاوت هایی دارد. بالاچ در انتقام خون برادر خود «دودا» با همکاری و همراهی دوست باوفایش «نکیبو» سال ها با دشمن جنگید و سرانجام توانست او را از پای درآورد. این داستان در گذشته به نظم بلوچی درآمده و دارای چند منظومه است که سراینده آن ها معلوم نیست، هر منظومه بخشی از داستان را بیان می کند. در طول زمان، خنیاگران بلوچ با اجرای این منظومه ها در مجالس بزم و موسیقی و راویان و نقالان در مجالس قصه گویی برای قوت و غنای داستان، بن مایه های متنوعی به آن افزوده اند که از میان آن ها بن مایه های حماسی و عیاری برجسته تر هستند. داستان بالاچ با بن مایه پناهنده پذیری آغاز می شود و با کین جویی ادامه می یابد و با بن مایه کرامت گرفتار شدن بالاچ به بادافره شکستن سوگند و مردن او به پایان می رسد. خنیاگران متعددی در طول زمان منظومه بالاچ را اجرا کرده و عامل حفظ این اثر بوده اند.

در این پژوهش، شیوه های وام گیری فارسی عامیانه از ترکی بررسی شده است. برای این منظور فرهنگ فارسی عامیانه تألیف ابوالحسن نجفی مبنای کار قرار گرفت و مداخل ترکی یا مداخلی که بخشی از آن ها ترکی بود، استخراج و بررسی شد. نتایج تحقیق گویای آن است که فارسی عامیانه با سه روش، از ترکی وام گیری کرده است: 1.آمیزش قرضی (آمیزه واژگانی) که در آن نیمی از واژه تک واژ یا واژه دخیل از ترکی و نیم دیگر، تک واژی از فارسی عامیانه است که انواع آن در پژوهش حاضر عبارت اند از: اتباع سازی (مانند اله و بله کردن) و ساخت واژه ها و ترکیبات جدید با واژگان ترکی (مانند آلشی)؛ 2. وام گیری دستوری که به دو صورت کلی بوده است: نخست جملات کوتاهی که از ترکی وارد فارسی عامیانه شده اند (مانند بو دور که وار)؛ دوم ساخت های دستوری که از ترکی دخیل که دو دسته اند: ترکیبات وصفی (مانند یالانچی پهلوان)؛ ترکیبات اضافی (مانند خاله قزی)؛ 3. وام گیری واژگان که گسترده ترین نوع وام گیری است و واژگان و ترکیبات ترکی بدون تغییر تلفظ و معنا (مانند مشتلق)، با تغییر تلفظ و معنا (مانند ایاق)، تنها با تغییر تلفظ (مانند دوستاق چی) و تنها با تغییر معنا (مانند یر به یر) وارد فارسی عامیانه شده اند. وام واژه های ترکی در فارسی عامیانه در حوزه های معنایی زیر هستند:. خویشاوندی، تهدید، غذاها و خوردنی ها، دشنام ها و توهین ها، ضرب و جرح، لغات مربوط به حیوانات، پوشش و مسائل مربوط به آن، واژه های دیوانی نظامی، اعضای بدن، آیین ها، شغل ها و کشاورزی. به طور کلی استفاده از واژگان و جملات ترکی، گسترش لفظی و معنایی فارسی عامیانه و غنای آن را موجب شده است.

این مقاله به بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر شکل گیری هیجان ها و عواطف و شیوه مدیریت آن ها در امثال و حکم دهخدا می پردازد. برای دستیابی به این هدف، از روش «تحلیل محتوای استنباطی» استفاده شده است. جامعه آماری، کتاب چهارجلدی امثال و حکم دهخداست و نمونه تحقیق تمامی امثال و حکم فارسی موجود در این اثر است. روش کار به این ترتیب است که نخست شواهد مربوط به هیجان های اصلی یعنی «خشم و نفرت، ترس، شادی و غم، عشق، تعجب و شرم» از امثال و حکم دهخدا استخراج شده سپس شواهد، طبقه بندی و بسامد هیجان ها، عوامل بروز آن ها و راهکارهای مدیریتی شان مشخص شده است. درنهایت براساس روان شناسی جدید تفاوت ها و شباهت ها تعیین و به بررسی وجوه فرهنگی آن ها پرداخته شده است. نتیجه حاکی از این است که از میان هیجان ها به ترتیب هیجان های خشم، ترس، شادی و غم بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. بقیه هیجان ها در فرهنگ عامه برخلاف روان شناسی جدید، کم تر موردتوجه بوده اند و با توجه به این که شواهدی برای راهکارهای مدیریتی آن ها یافت نشده یا در فرهنگ ما بُعد منفی نداشته اند؛ مانند هیجان عشق یا هیجان محسوب نمی شده اند؛ مانند هیجان تعجب یا یک اصل اخلاقی به شمار می آمده اند؛ مانند هیجان شرم. علاوه براین، عوامل بروز هیجان ها و راهکارهای مدیریتی به نوعی در مظاهر فرهنگی ایران مانند عقاید دینی، سیاسی، تربیتی و غیره ریشه دارند.

کنایات عامّه یکی از مهم ترین عناصر زبان عامّه اند و زبان عامّه در مناطق مختلف ایران از این نظر پربار و قابل بررسی است. در سال های اخیر و در پرتو پژوهش هایی که در حوزه زبان و ادبیات عامّه صورت گرفته، دریچه هایی بر این موضوع گشوده شده، اما همچنان جای نقد و بررسی علمی کنایات زبان عامّه، به ویژه به دلیل خلط شدن آن ها با استعارات و امثال، خالی است. بر همین اساس در این مقاله، کنایات عامّه زبان لری بختیاری در محدوده شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، به روش تحلیل محتوا، رویکرد توصیفی تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و معیارهایی برای شناخت آن ها از استعاره های مرکب، استعاره های تمثیلی و امثال ارائه شده و آن گاه، کنایات عامّه از نظر داشتن یا نداشتن معادل در زبان فارسی، موضوع و محتوا، میزان بسامد، نوع کاربرد، ساختمان مکنیٌ به، رابطه بین مکنیٌ عنه و مکنیٌ به، سرعت انتقال از مکنیٌ به به مکنیٌ عنه، وضوح و خفا و نوع دستوری مکنیٌ عنه بررسی شده اند و به طور خلاصه مشخص شده که در زبان عامه بختیاری، کنایات ویژه ای وجود دارد؛ کنایات ساخته شده با «آب»، «آتش»، «دست»، «سر» و «رو» بسامد بالایی دارند. در کنایات عامه بختیاری اصل و نسب، شجاعت و دلیری و داشتن هنر ستوده است و بی عرضگی، تنبلی و نامرتب بودن نکوهیده. بیشتر کنایات عامه بختیاری از نوع عبارت های فعلی اند.