آبیاری تحت فشار

شالوده اقتصاد روستایی بر فعالیت های کشاورزی استوار است و یکی از قدیمی ترین مسائل در کشاورزی، مسئله آبیاری است. قرار گرفتن گستره وسیعی از ایران زمین در اقالیم خشک و نیمه خشک جهان از یک سو و از سوی دیگر توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارش، کمبود منابع آب و نیز مسئله انتقال آن از مسیرهای طولانی از چالش های اساسی این بخش است که همواره پیش روی دست اندرکاران اجرایی قرار دارد. در این راستا، یکی از راهکارهای موجود به کارگیری سیستم های آبیاری تحت فشار است. پژوهش تحلیلی توصیفی حاضر به منظور شناخت عوامل اجتماعی اقتصادی مؤثر در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار و ارزیابی تأثیر این سیستم ها در نواحی روستایی با پیمایشی در شهرستان میاندوآب انجام گرفت. بدین منظور، در نمونه گیری تصادفی از 162 بهره بردار آبیاری مدرن شهرستان، 80 نفر انتخاب شدند و به همین تعداد نیز کشاورزانی که از روش های سنتی آبیاری استفاده می کردند، برگزیده شدند. نتایج مطالعه نشان داد متغیرهای اجتماعی فردی (شامل سن، تحصیلات، شغل اصلی، محل سکونت، تبلیغ و ترویج و علایق شخصی) و متغیرهای اقتصادی (شامل مقیاس مزارع، مالکیت ماشین آلات، اعتبارات دولتی، تأمین برق ارزان، حمایت و همکاری دولتی در اجرا و محدودیت منابع آب)، اثر معناداری در پذیرش سیستم های تحت فشار دارند و کاربرد این روش ها از طریق افزایش در عملکرد، افزایش در سطح زیر کشت و کیفیت محصول، تسهیل عملیات آبیاری و کاهش هزینه ها و صرفه جویی در مصرف آب، نوسانات درآمدی بهره برداران مدرن را کاهش داده است و با افزایش رضایت شغلی آنها، انگیزه ماندگاری را ارتقا داده است.

امروزه استفاده بهینه از منابع آبی کمیاب بخشی از اهداف اصلی برنامه های دولت در راستای نیل به توسعه پایدار در بخش کشاورزی می باشد. در این میان افزون بر مهار آب های سطحی و بهره برداری بهینه از منابع آب زیرزمینی، انتخاب شیوه آبیاری مناسب و کارا از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد. هدف از انجام این تحقیق، بررسی تأثیر برخی سناریوهای سیاستی شامل قیمت گذاری آب آبیاری و اعطای تسهیلات مالی دولت بر پذیرش روش های نوین آبیاری توسط کشاورزان از طریق مدل سازی رفتار اقتصادی آنها با تابع هدف حداکثرسازی سود است که با استفاده از مدل سازی ریاضی با بهره گیری از رهیافت پویایی سیستم صورت پذیرفت. جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز از طریق طراحی و تکمیل پرسشنامه از نمونه ای به حجم ۳۱۶ مورد از مزارع گندم شهرستان همدان در سال زراعی ۹۵-۹۴ انجام شد. نتایج نشان داد که سیاست افزایش قیمت آب آبیاری باعث افزایش تفاوت سودآوری در مزارع با آبیاری تحت فشار و مزارع با آبیاری سنتی گردیده و این تفاوت در سود به عنوان یک عامل اقتصادی باعث افزایش گرایش به پذیرش تکنولوژی آبیاری تحت فشار می گردد. همچنین اعطای تسهیلات مالی و کاهش نرخ سود تسهیلات، برای استفاده از آبیاری تحت فشار از سوی دولت تأثیر معنی داری بر پذیرش تکنولوژی آبیاری تحت فشار دارد

با مروری بر پروژه های توسعه روستایی در سطح جهان، به نظر می رسد که همه ساله، بودجه های هنگفتی صرف احداث شبکه های آبیاری می شود. اما اینکه تا چه اندازه این پروژه ها به اهداف از پیش تعیین شده خود رسیده باشند، مشخص نیست. یکی از این طرح های عمرانی، پروژه احداث شبکه های فرعی آبیاری و زهکشی گاوشان در استان کرمانشاه است. هدف از اجرای این طرح، ایجاد سیستم های آبیاری تحت فشار، افزایش تولید در واحد سطح و ارتقاء درآمد بهره برداران، تبدیل زمین های دیم به آبی، و افزایش تنوع کشت بوده است. هدف از این تحقیق، ارزشیابی کیفی شبکه آبیاری پایاب سدّ گاوشان بوده است. در این مطالعه، از دو روستای ماراب و الک با تکنیک های PRA (قدم زدن، نقشه اجتماعی، نقشه منابع، ماتریس زوجی و مصاحبه گروه متمرکز) داده های مورد نیاز جمع آوری گردید. به منظور اعتبار بخشی به یافته ها، سعی شد از تکنیک های مختلف ارزیابی مشارکتی روستایی استفاده شود. روش نمونه گیری پژوهش نیز با استفاده از نمونه گیری نظری، صورت پذیرفت. بدین معنا که حجم نمونه تا رسیدن به مرحله اشباع نظری پیش رفت (حدود 20 نفر از هر روستا). نتایج ارزشیابی نشان داد که این پروژه با سه مشکل عمده روبرو است: 1) مشکلات مربوط به پیمانکار؛ 2) مشکلات مربوط به برنامه ریزی و نظارت؛ 3) مشکلات مربوط به بهره بردارن. همچنین نتایج نشان داد که اگر چه اجرای این طرح در منطقه، با مشکلاتی همراه بوده است، اما با این وجود، طرح توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار، به عنوان اولین طرح ملّی شبکه آبیاری که به طور متمرکز هدایت می شود، توفیقات قابل توجهی داشته است. به عنوان مثال، ارتقاء فرهنگ کشت آبی، مسدود شدن تعداد قابل توجهی از چاه ها، افزایش قیمت زمین ها در منطقه، گرایش به کشت آبی و درآمد بیشتر برای کشاورزان از مزیت های این طرح بوده است.

اعتبارات بانک کشاورزی در بخش های مختلف کشاورزی از جمله آبیاری پرداخت می شود. هدف پژوهش، تحلیل رضایت مندی باغداران استفاده کننده از اعتبارات بانکی آبیاری تحت فشار در شهرستان قائم شهر بوده است. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی، از نظر امکان متغیرها از نوع توصیفی و علی- ارتباطی است. جامعه آماری پژوهش حاضراز 3160 نفر از باغداران شهرستان قائم شهر تشکیل شده است. تعداد نمونه های موردنظر این پژوهش بر طبق فرمول کوکران 150 نفر برآورد گردید که به صورت طبقه ای با انتساب متناسب در جامعه انتخاب شده اند. روایی پرسشنامه، از سوی اساتید راهنما و مشاور و کارشناسان بانک کشاورزی مورد تأیید قرار گرفته است و مقدار ضریب کرونباخ آلفا برای پرسشنامه پژوهش برابر 79/0 محاسبه شده است. نتایج نشان داد که 7/74 درصد از باغداران پاسخگو در مجموع از اعتبارات بانکی رضایت داشته و 3/25 درصد نیز ناراضی بوده اند. پاسخگویان، از نظرجنس 7/8 درصد زن و 3/91 درصد مرد بوده اند. میانگین سنی باغداران نیز برابر 49سال بوده است. همچنین رگرسیون چندگانه نشان داد که 5/85درصد واریانس رضایت مندی باغداران استفاده کننده از شهرستان قائم شهر توسط سه عامل نگرش، خصوصیات اقتصادی و ویژگی های اجتماعی تبیین می شود.

به منظور غلبه بر چالشهای بخش کشاورزی استان خراسان رضوی به ویژه در حوزه منابع آب، سازمان جهاد کشاورزی این استان اقدام به اجرای چندین طرح در حوزه های آب و خاک نموده که بخش عمده ای از آنها طرحهای آبیاری تحت فشار بوده است. یکی از مهمترین هدف های این طرحها با توجه به اسناد فرادستی، افزایش بهرهوری بخش کشاورزی عنوان شده است. در همین راستا هدف اصلی بررسی حاضر ارزیابی تاثیر اجرای طرحهای آبیاری تحت فشار بر افزایش بهرهوری در بخش کشاورزی استان بوده است. برای رسیدن به این هدف از ترکیبی از روشهای شاخص بهرهوری مالم-کوئیست و جورسازی استفاده شده   است. داده های مورد نیاز برای این ارزیابی با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای دو مرحله ای در قالب دو گروه تیمار  (87 مزرعه) و کنترل (71 مزرعه) و همچنین برای دو سال زراعی خاص که یک سال پیش (سال زراعی 1390) و سال دیگر پس از اجرای پروژه (سال زراعی 1392) بوده است جمعآوری گردیده است. نتایج تحقیق نشان داد که اجرای طرحهای آبیاری تحت فشار رشد 30 درصدی بهرهوری را در پی داشته است. افزون بر این برای افزایش  بهرهوری اجرای برنامههای سختافزاری (شامل انواع طرحهای عمرانی) بر برنامههای نرمافزاری (آموزش و ترویج) اولویت خواهند داشت.

کاهش چشمگیر ذخائر آبی در کشور در سال های اخیر ضرورت توجه هر چه بیشتر به روش های مصرف بهینه آب و اصلاح شیوه های آبیاری را می طلبد. هدف این پژوهش بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی آبیاری تحت فشار در توسعه کشاورزی و نواحی روستایی بخش بهاران شهرستان گرگان می باشد. این تحقیق از نوع کاربردی و از نظر روش توصیفی – تحلیلی و میدانی است که به روش پیمایشی اجرا شده است. جامعه ی آماری شامل 2316 نفر از کشاورزان مدرن و سنتی بخش بهاران شهرستان گرگان بودند که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 330 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند که از این تعداد 200 نفر از کشاورزان سنتی و 130 نفر از کشاورزان مدرن به صورت تصادفی ساده مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار اصلی پژوهش، پرسشنامه است که پایایی آن از طریق تکمیل30 پرسشنامه و ضریب آلفای کرونباخ (73/0) بدست آمده است. داده های جمع آوری شده با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی در نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای مقایسه و سنجش متغیرها، از آزمون های T مستقل، فریدمن و مان وایتنی استفاده شد که نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که آبیاری مدرن در اکثر مولفه های اقتصادی تا سطح اطمینان 99 درصد اثرگذار بوده و همچنین باعث بهبود شاخص های اجتماعی از قبیل کاهش مهاجرت، افزایش انگیزه کشاورزان و ... شده است. شایان ذکر است که در زمینه های مولفه های اقتصادی و اجتماعی کشاورزان سنتی و مدرن تفاوت معناداری را تا سطح 99 درصد نشان می-دهند،

الگوهای پذیرش فناوری های نوین کشاورزی، لزوم توجه به محیط زیست را یادآور می شود. زیرا، ناپایداری طبیعت در نگاه انسان ها ریشه دارد. دیدگاه های نوین پایداری، علاوه بر عوامل فنی، متوجه انسان است که خواه نا خواه وجهه فلسفی دارد. بنابراین، الگوی پذیرش این فناوری ها می تواند الگویی متعالی باشد که سه نظام الهی، انسان و طبیعت را هم راستا نماید. مطالعه تطبیقی الگوهای پذیرش فناوری های نوین با روش پیمایش در منطقه شهرستان آباده از مناطق سردسیر و نیمه خشک شمال استان فارس انجام گرفته است. نتایج نشان داد مناسب ترین الگوی پذیرش فناوری های نوین آبیاری، الگوهایی چندبُعدی است که با دقت بالاتر گروه های پذیرنده و نپذیرنده این فناوری ها را متمایز و عوامل مؤثر بر پذیرش آن ها توسط کشاورزان را با قدرت پیش بینی بالاتر مشخص می نماید. زمانی الگوهای چندبُعدی می تواند سعادت جامعه و پایداری آن، اصلاح امور ذینفعان و قَوام مَعاد و مَعاش جامعه را باعث شود که با پذیرش فناوری های نوین، قِداست طبیعت خدشه دار نگردد؛ خالق طبیعت فراموش و به غفلت جامعه و ذی نفعان آن ها از خدا منجر نشود و معاش فقرا تنگ ترو رفاه مترفین تشدید نشود.

هدف اصلی این تحقیق بررسی چالش های کاربرد فناوری آبیاری تحت فشار از دیدگاه اعضای تعاونی های تولید کشاورزی شهرستان های اردبیل و بیله سوار بود. جامعۀ آماری این پژوهش شامل 900 کشاورز گندمکار شهرستان های اردبیل و بیله سوار بود که سیستم آبیاری تحت فشار را در اراضی خود در قالب تعاونی اجرا کرده بودند. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 130 نفر تعیین شد که از طریق نمونه گیری طبقه ای با انتساب متناسب و به وسیلۀ پرسش نامه مورد مصاحبه قرار گرفتند.  روایی ظاهری و محتوایی پرسش نامه با نظر استادان دانشگاه تهران و تعدادی از کارشناسان جهاد کشاورزی و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ (72/0=α) تأیید گردید. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار آماری  SPSSاستفاده شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که بین میزان گندم تولیدی هر هکتار زمین زراعی قبل و بعد از اجرای سیستم آبیاری تحت فشار و نیز میزان درآمد خالص سالانۀ هر هکتار گندم قبل و بعد از اجرای این سیستم در سطح 1درصد تفاوت معنی داری وجود دارد.همچنین بر اساس نتایج تحلیل عاملی چالش های کاربرد فناوری آبیاری تحت فشار از دیدگاه کشاورزان مورد مطالعه، این چالش ها در چهار گروه (عوامل فنی، اجتماعی، طبیعی و اقتصادی) دسته بندی شدند. این چهار عامل در مجموع 21/64 درصد از واریانس کل را تبیین کردند. بازنگری در فرایند طراحی و اجرای این سیستم ها در منطقۀ مورد مطالعه از جمله پیشنهادهای این تحقیق بود.  

با توجه به شرایط اقلیمی و  بازدهی پایین آبیاری در کشور، تشویق و ترغیب کشاورزان برای ترویج آبیاری مدرن، امری اجتناب ناپذیر است. زیرا نه تنها استفاده از روش های مدرن آبیاری می تواند با بهره وری بالا باعث افزایش سطح زیرکشت و افزایش تولید محصولات در واحد سطح گردد، بلکه باعث افزایش درآمد کشاورز و در نهایت ارتقاء کیفی زیستی خانوارهای روستایی می گردد. بر این اساس تحقیق حاضر سعی دارد تا ضمن بررسی تاثیر روش های نوین آبیاری بر افزایش بهره وری، تغییر الگوی کشت و افزایش تولید، نقش دولت در ترویج و گسترش آبیاری مدرن و تأثیر آن بر بهبود اوضاع اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی را مورد سنجش و تجزیه و تحلیل قرار دهد. بدین منظور کشاورزان شهرستان علی آبادکتول که با روش مدرن و سنتی مزارع خود را آبیاری می کنند بعنوان جامعه نمونه انتخاب شده و با هم مقایسه شدند و برای مقایسه  و سنجش متغیرها از آزمون های تحلیل همبستگی،  Tمستقل و مان وایتنی استفاده گردیده که نتایج حاصل از آن رابطه و تفاوت معناداری را  در دو جامعه مورد مطالعه نشان می دهد.

یکی از اقدامات در راستای بهبود مدیریت آب در شرایط تغییر اقلیم توسعه آبیاری های تحت فشار با هدف بهبود بهرووری و راندمان آبیاری است. این طرح ها در مسیر اجرا به مشکلاتی مواجه می شوند که شناسایی و رفع آنها به بهبود عملکرد طرح می انجامد. در این راستا پژوهش حاضر با هدف شناسایی راه کارهای بهبود اجرای طرح های آبیاری تحت فشار در استان قزوین انجام شد. جامعه آماری تحقیق را کلیه کشاورزانی که از سال 1394 تا پایان سال 1397 نسبت به پیاده سازی سیستم آبیاری تحت فشار در مزارع خود اقدام کرده بودند تشکیل دادند (477N=). حجم نمونه بر اساس جدول نمونه گیری کرجسی و مورگان 214 نفر (214n= ) تعیین شد. از روش نمونه گیری طبقه ای با انتساب متناسب برای انتخاب تعداد کشاورز در هر طبقه ( شهرستان ) و از روش نمونه گیری تصادفی ساده برای انتخاب کشاورزان مورد مصاحبه استفاده شد. ابزار اصلی جمع آوری داده ها نیز پرسشنامه بود که جهت اطمینان از اعتبار ابزار اندازه گیری از روایی محتوا یی بر اساس قضاوت متخصصان استفاده شد و پایایی مقیاس اصلی سنجش راهکار هادر پرسشنامه نیز از طریق ضریب آلفای کرونباخ تأیید شد ( 74/0=α). در بررسی اولیه مقدار آماره KMO معادل 829/0 به دست آمد و نتایج آزمون بارتلت نیز در سطح یک درصد معنادار بود که حاکی از مناسب بودن داده ها برای تحلیل عاملی بود. نتایج تحقیق نشان داد که راه کارهای اقتصادی – حمایتی بیشترین سهم (16/17 درصد) را در تبیین واریانس کل داشتند. همچنین راهکارهای کاهش پیچیدگی های اداری (43/11 درصد)، راه کارهای آموزشی – ترویجی (94/10 درصد)، راه کارهای نظارتی – نهادی (84/10 درصد) و راه کارهای زیرساختی- اجرایی نیز (77/9 درصد) را در تبیین واریانس کل ادراک کشاورزان نسبت به راهکار های بهبود اجرای طرح های آبیاری تحت فشار داشتند.

امروزه افزایش تولیدات کشاورزی از طریق توسعه کشاورزی با محدودیت های جدی در تامین آب مواجه است و تنها راه پاسخ به تقاضای روز افزون غذا، بهره وری بهینه از منابع آب استحصال شده برای تولید بیشتر محصولات می باشد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی عوامل موثر بر نگرش کشاورزان نسبت به سیستم های آبیاری تحث فشار در دهستان رشتخوار است. در این مطالعه از روش آمیخته(کمی – کیفی) و از نوع توصیفی – همبستگی بهره گرفته شده است. به منظور جمع آوری داده ها از پرسش نامه محقق ساخته استفاده گردیده است. حجم نمونه در این تحقیق شامل 275 نفر از کشاورزان بهره بردار از سیستم های آبیاری تحت فشار در سال 1401 بوده که دارای حداقل 4 سال سابقه بوده اند نتایج این مطالعه نشان داد که حدود 95 درصد از کشاورزان ساکن در دهستان رشتخوار نگرش مثبتی نسبت به اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار دارند. از طرفی دیگر، متغیرهای تحصیلات کشاورزان، سابقه استفاده از این سیستم آبیاری، هزینه های راه-اندازی سیستم، آموزش های تخصصی، به عنوان عوامل موثر بر نگرش کشاورزان نسبت به اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار، در مجموع 71 درصد واریانس نگرش کشاورزان نسبت به آبیاری تحت فشار را تبیین نموده اند. همچنین در بخش کیفی تحقیق، مسائلی مانند مراحل تشکیل پرونده، عدم تخصص و برخورد نامناسب شرکت مجری و غیره به عنوان مشکلات اساسی فراروی اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار شناخته شده اند.