فرهنگ رشته ای

دانشگاه، نماد آموزش عالی کشور، نهادی اثرگذار در فرهنگ جامعه است و از این رو، موضوع فرهنگ در سازمانِ دانشگاه، اهمیتی دوچندان می یابد. نزدیک به چهار دهه است که دانشمندان خارجی، درباره ابعاد متعدد «فرهنگ دانشگاهی» از وجوه گوناگون کاوش کرده اند؛ در حالی که عمر این مقوله در آثار داخلی، حدوداً به یک دهه می رسد. این قبیل مطالعاتِ اندک نیز به شدت از فقدان ادبیات نظری منسجم رنج می برد. از این رو، لازم است تا در گام نخست، مطالعات خارجی این عرصه به خوبی واکاوی شود تا مبنای نظری اتکاپذیری برای آثار داخلی، فراهم و زمینه برای نظریه پردازی در آن مهیا شود. مقاله حاضر، با این هدف، آثار خارجی و مطالعات اندک داخلی این عرصه را مرور کرده است و با استفاده از روش گونه شناسی به مثابه روشی مبنایی در نظریه پردازی، آنها را از دو جهت طبقه بندی می کند: 1- بر اساس موضوع مطالعه، در هفت گونه (گونه شناسی موضوعی)، و 2- بر اساس پیش فرض های نظری نسبت به مقوله فرهنگ در دانشگاه در سه گونه انسجام، تمایز و تقطیع (گونه شناسی فرانظری). ثمره این واکاوی نظری و گونه شناسی، کشف هر چه بهتر ابعاد متعدد و متقاطع فرهنگ دانشگاهی است که به عرضه «چارچوبی راهنما و مفهومی» برای پژوهشگران و مدیران دانشگاهی می انجامد. فرهنگ رشته ای، خرده فرهنگ های دانشجویان، مطالعات تطبیقی، مطالعات تغییر فرهنگی، تقابل خرده فرهنگ اداری با خرده فرهنگ حرفه ای دانشگاه، تاثیر پارادایم های پژوهش در فرهنگ استادان و سایر تمایزات فرهنگی ایشان از دو دیدگاه تمایز و تقطیع، و نیز بررسی تاثیر خلقیات ملی بر فرهنگ آموزش عالی کشور از جمله خلاهای پژوهشی مهم این عرصه برای مطالعات داخلی است.

ورود مطالعات فرهنگی به محافل دانشگاهی ایران و اقبال حوزه عمومی به پژوهش ها و مباحث آن، اگر چه هنوز به شکل گیری سنتی روشن و با دستاوردهایی قاطع و تأثیر گذار منتهی نشده است، ایدئولوژی، دستور کار، رویکردها و جهت گیری های معرفت شناختی و روش شناختی آن، فضایی متفاوت برای علوم اجتماعی ایران و پژوهش های مربوط به آن شکل داده است. مطالعات فرهنگی، بیش از رشته های متعارف علوم اجتماعی با نگاهی از پایین به بالا به فرهنگ و جامعه می نگرد. به همین سان، مطالعات فرهنگی از نظر فلسفی، از بیشتر رشته های علوم اجتماعی ماجرا جویانه تر و انتقادی تر عمل کرده است و انتظار می رود بیش از سایر رشته ها برای توده مردم و به زبان آنها سخن بگوید و صدا و قدرت (سوژگی) آنها را در پژوهش های خود انعکاس دهد. مقاله حاضر با اتکا به تجربه آموزشی نگارنده از ده سال فعالیت در گروه مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی و تحلیل اولیه ای از پایان نامه های تکمیل شده دانشجویان فارغ التحصیل این رشته، دستاورد ها و چالش های آکادمیک این سنت آموزشی را مورد بحث قرار می دهد. استدلال نویسنده این است که تنوع روش شناختی و پیوند نزدیک تر میان نظریه و روش و اتکا به طیف گسترده تری از شیوه های تحلیل اطلاعات، علاوه بر ایجاد تغییر و گسست در چرخه معمول پژوهش های متعارف علوم اجتماعی در ایران، دستور کارهای جدیدی را در مطالعه فرهنگ و اجتماع شکل داده و پلی بین علوم انسانی و اجتماعی برقرار کرده است

نگاه فرهنگی به مطالعات آموزش عالی از جمله منظرهایی است که اخیراً مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته است و موجب تولد فصل جدیدی از مطالعات بر محور «فرهنگ دانشگاهی» شده است. فرهنگ رشته ای، خود شاخه ای از این مطالعات محسوب می شود که فرهنگ جاری در آموزش عالی را از زاویه ی کنش و تعاملات ناشی از رشته ی تحصیلی با افراد و محیط مورد بررسی قرار می دهد. با توجه به طرح موضوعاتی نظیر توسعه ی برنامه های درسی میان رشته ای و بین المللی کردن برنامه های درسی آموزش عالی، مطالعه ی فرهنگ رشته های آموزش عالی بیش از پیش ضرورت پیدا کرده است. این در حالی است که چهارچوب مشخصی برای آن تدوین نشده است و با توجه به پیچیدگی این مسئله، فقدان چنین چهارچوبی خود موجب غفلت پژوهشگران برنامه درسی آموزش عالی از این مهم است. پژوهش حاضر، با هدف تدوین چهارچوبی برای مطالعه ی فرهنگ رشته ای در برنامه های درسی آموزش عالی انجام شده است. به این منظور دو رشته ی ریاضی و علوم تربیتی که در دسته بندی بچر به ترتیب جزء رشته های محض-سخت و نرم-کاربردی قرار دارند، مورد بررسی قرار گرفته اند. روش پژوهش، نظریه ی مبنایی بوده است؛ که داده های آن از طریق مشاهده ی مشارکتی، مصاحبه ی نیمه ساختاری، پرسشنامه ی باز پاسخ، محتوا و آثار فرهنگی، جمع آوری و از روش مقوله بندی و کدگذاری تحلیل شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها مبیّن وجود متغیرها، مقوله ها و سطوح مختلفی برای فرهنگ رشته ای در برنامه های درسی آموزش عالی است که چهارچوبی را برای مطالعه ی فرهنگ رشته ای در آموزش عالی تداعی می کند.

این تحقیق بر اهمیت مفهوم فرهنگ رشته ای اهتمام دارد. یکی از مباحث بسیار مهم و مؤثر در شکل گیری فرهنگ رشته ای، پایبندی به ارزش های اخلاقیِ علمی است. لذا این پژوهش پیرامون بررسی رابطه ی فرهنگ رشته ای با میزان پایبندی به ارزش های اخلاقی علمی تدوین شده است. پژوهش حاضر، از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی و از نوع همبستگی است. جامعه ی آماری پژوهش شامل دانشجویان دانشگاه ایلام به تعداد 6500 نفر می باشد که با استفاده از جدول مورگان تعداد 340 نفر به صورت نمونه ی تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات شامل دو پرسشنامه محقق ساخته برای هر یک از سازه های پژوهش می باشد. روایی و پایایی تحقیق از طریق روایی صوری و آلفای کرونباخ سنجیده شد و روایی و پایایی موردتأیید قرار گرفت. تجزیه وتحلیل داده های پژوهش در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی و با بهره مندی از نرم افزار spss25 صورت گرفته است. یافته ها حاکی از آن است که ابعاد سه گانه ی فرهنگ رشته ای (ایفای نقش محقق، همکاری دانشگاهی، جو حمایتی برای فعالیت های پژوهشی) با پایبندی به ارزش های اخلاقی علمی در ارتباط است. در نهایت فرضیه اصلی پژوهش یعنی رابطه بین فرهنگ رشته ای با پایبندی به ارزش های اخلاقی علمی مورد تأیید قرار گرفت.

این پژوهش با مفروض انگاشتن تفاوت های فرهنگی بین رشته های دانشگاهی، سعی دارد تا شاخص های تدریس موءثر را با رویکردی انسانشناسانه از منظر دانشجویان رشته های مختلف بررسی نماید. بدین منظور براساس تقسیم بندی تونی بچر از دیسیپلین ها به دو دسته شهری و روستائی، 14 دانشجوی رشته فلسفه، مطالعات فرهنگی، تاریخ، علوم اجتماعی و روانشناسی عمومی (به عنوان نماینده دیسیپلین های روستائی) و 9 دانشجوی رشته مهندسی مکانیک، مهندسی نفت و مهندسی عمران (به عنوان نماینده دیسیپلین های شهری) به عنوان اطلاع رسان در این پژوهش مشارکت نمودند. نمونه گیری در این پژوهش بصورت هدفمند و با بکارگیری راهبرد نمونه گیری ملاک محور و گلوله برفی صورت گرفت. راهبرد پژوهش در مطالعه حاضر مردم نگاری آموزشی با طرح تفسیری می باشد. همچنین داده های پژوهش در چارچوب راهبرد 6 سطحی پیتر وودز تا سطح دوم (یعنی طبقه بندی و مقوله بندی) تحلیل شده و با بکارگیری دو راهبرد بازبینی اعضاء و تحلیل همگنان مورد اعتباربخشی قرار گرفتند. راهبرد جمع آوری داده ها در پژوهش حاضر نیز مصاحبه های نیمه ساختار یافته و غیر رسمی بوده و بازنمائی نتایج پژوهش به شیوه مضمونی صورت گرفته است. بر مبنای یافته های پژوهش، تدریس موثر در دیسیپلین های روستائی با شاخص هایی چون تمرکز بر منابع کلاسیک، انسان محوری، نزدیکی به زبان عوام و تاءکید بر فهم ارزشگذاری می شود. این در حالی است که تدریس موثر در دیسیپلین های شهری با ویژگی هایی چون روزآمدی، محتوی محوری، تاکید بر زبان تخصصی، و تاکید بر کاربردپذیری ارزشگذاری می شود.

دانش فرهنگی، همانند همه دارایی های ارزش آفرین، مستتر اما، بسیار موثر است. بر این پایه، هدف این پژوهش شناسایی مولفه های فرهنگ رشته علوم انسانی در دانشگاههای شهر تهران بود. به این منظور، رشته های مختلف علوم انسانی شامل: حقوق، مدیریت، علوم تربیتی، جغرافیا و جامعه شناسی برای مطالعه انتخاب شدند. روش پژوهش، کیفی بود و گردآوری داده ها با مصاحبه نیمه ساختارمند انجام شد. با استفاده از نمونه گیری شدت، افراد برای مصاحبه انتخاب شدند و داده های مصاحبه ها، با روش تحلیل موضوعی بررسی شدند. بر اساس یافته های این پژوهش، مولفه های فرهنگی رشته های مورد مطالعه در 9 تم دسته بندی شدند: هدف آموزش، رسانه آموزش، روش تدریس، روش ارزشیابی، روش انجام دادن پژوهش، روابط استاد با دانشجو، اخلاق علمی، نگرش به رشته و نگرش به دانشجو. این رشته ها، در دو سطح درون رشته ای و میان رشته ای با هم تفاوت دارند. سطح میان رشته ای، متاثر از عوامل برونی یا فرا رشته یعنی دانشگاه و جامعه قرار دارد که اغلب در مطالعات نادیده گرفته می شود. لذا، برای بهبود این مولفه ها پیشنهاد می شود برنامه ریزی تغییر فرهنگی در دستورکار سیاستگذاران آموزشی قرار گیرد.