ذخیره خوارزمشاهی

سیداسماعیل جرجانی (434-531 هـ.ق) از بزرگترین پزشکان تاریخ تمدن اسلامی و احیا کننده طب ایرانی در قالب زبان فارسی است . وی صاحب کتابهای ارجمندی چون : ذخیره خوارزمشاهی ، الاغراض الطبیه ، خفی علائی و یادگار است . ذخیره خوارزمشاهی دایره المعارف پزشکی و مهمترین کتاب طب فارسی است . جرجانی در پایان عمر ، ذخیره را خلاصه کرده و با تصرف در برخی باب ها و افزودن تجربه های چندین ساله خویش به آن ، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه را نگاشته است ...

سید اسماعیل جرجانی پزشک معروف ایرانی قرن پنجم و ششم هجری قمری پس از ابن سینا نخستین دانشمندی بود که در آثار خود همه مباحث علم طب را با تحقیقات مورد مطالعه قرار داد و کلیه مباحث پزشکی را در کتب خود جمع آوری و تدوین نمود. حکیم جرجانی پایه گذار مکتب ایرانی در طب اسلامی بود. وی جزو اولین اطبای ایرانی بود که کتاب ارزشمند خود ذخیره خوارزمشاهی را به زبان فارسی تألیف کرد. این کتاب دائره المعارفی پزشکی بزرگ به زبان فارسی به شمار می رود، بر این اساس حاصل شد که اسماعیل جرجانی موثرترین فرد در ترقی دوران تجدد طب ایرانی است. این مقاله بر اساس روش توصیفی و تحلیلی با هدف شناسایی زندگی نامه اسماعیل جرجانی و تأثیر او در تحولات علم پزشکی از طریق مطالعه آثار موجود در کتابخانه های معتبر که با موضوع تحقیق تناسب دارد، تدوین شده است.

چکیده بیان مسئله : یکی از حوزه های علمی که نسخه های بسیاری از آن در دسترس می باشد، حوزه علم پزشکی است. پزشکان ایرانی برای تفهیم یافته خود ، گاه خودشان و گاه از برخی از نقاشان در ترسیم تصاویر اندام انسانی و حیوانی بهره برده اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی تصویرگری درنسخه خطی مصورذخیره خوارزمشاهی محفوظ درکتابخانه ملی با شماره ثبت : 814227 گردآوری و تدوین شده است. هدف مقاله : هدف در این تحقیق پس از ارائه مختصری از پیشینه تصویرگری و علم پزشکی در ایران،به شناخت،معرفی و بررسی این نسخه خطی می پردازیم. در تصویرگری نسخه های خطی پزشکی مصور،موضوع غالب به شکل تشریح وکالبد شناسی بود. البته تصویرگری موضوعات دیگری از جمله گیاهان،حیوانات،ابزارآلات و روش های مختلف پزشکی ( فصد و حجامت) و دندانپزشکی نیز به چشم می خورد که اندک است . سوال مقاله : در این مقاله سعی می شود به این سوالات پاسخ داده شود: - کار تصویرگری این پیکره های رنگی توسط چه کسانی انجام شده است ؟ - آیا اینگونه تصویرگری ها بیانگر سبک خاصی به مانند تصویرگری نسخه های ادبی بوده است؟ - میزان مهارت و تسلط تصویرگر در رعایت اصول و قواعد تصویرگری به چه میزان بوده است؟ روش تحقیق: این پژوهش بصورت توصیفی- تحلیلی بوده و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای می باشد. نتیجه گیری: نتایج بررسی حاکی از آن است که تصویرگری در این کتاب منطبق با سبک و شیوه نسخه های ادبی نبوده است ومصورسازان این نسخه خطی پزشکی معمولا"موْلفین کتب وکمتر نگارگران بوده اند. همچنین این نگاره هابدلیل اختلاف درسبک تصویرگری میتواندکاربیش ازیک نفرباشد وبعضا بصورت رونگاری-وکپی ازنسخه اصلی است. طبق بررسی انجام شده ازمنابع مختلف،به نظرمیرسد،منشااین تصاویربه هنرهلنیستی بازگردد.این تحقیق میتواند برای استفاده دانشجویان هنرو پزشکی مفیدباشد.

اسماعیل بن حسین جرجانی از  پزشکان و نویسندگانِ شناخت هشده سده پنجم و ششمِ هجری است. نوشته هایِ فارسی جرجانی از نخستین نوشته هایِ علمی به زبانِ فارسی به شمار می رود. او، در سراسرِ این نوشته ها، از اصطلاحاتِ گوناگونِ پزشکی و غیرپزشکی بهره برده و برابرهایِ فارسی و گویشیِ آن ها را به دست داده است. گردآوری و بررسیِ این نمون هها برای بررسی هایِ گوناگون، از جمله در پژوهش هایِ تاریخیِ زبان و پیگیریِ سیرِ تحوّلِ فارسی، مطالعاتِ گوی ششناختی و نیز بررسیِ حدودِ نوآوری ها و بهره مندی هایِ زبانیِ جرجانی از برابرهایِ ساختهٔ پیشینیانِ او ارج مند است. در نوشتهٔ حاضر، این اصطلاحات و برابرِ آن ها از چهار کتابِ فارسیِ جرجانی )ذخیرهٔ غراض الطبیه والمباحث العلائیه، یادگار و خفیِ َ خوارزمشاهی، الا علائی( گردآوری و در هیئتِ واژ هنامه ای دوزبانه درآورده شده است. تصحیفاتِ این بخ شها تصحیح و برایِ مواردی نیز توضیحاتی آورده شد هاست. افزون بر این، واژه هایِ گویشی ب هگون های جداگانه آورده شده و نمون ههایی از کاربردِ این واژ هها در گویش هایِ امروزی به دست داده شده است.

هدف: در این مقاله نتایج آزمایش کربن 14 که در چارچوب پروژه «ایرانکران» (ایران قرآن) و به منظور سالیابی منتخبی از نسخه های خطی محفوظ در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران انجام شده، ارائه و تحلیل می شود. نسخه های خطی ارائه شده در این مقاله، علاوه بر یک برگ پوست نوشت قرآنی متعلق به سده چهارم هجری/ دهم میلادی، نسخه های خطی ارزشمند و متنوعی از میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی، شامل واژه نامه عربی مجمل اللغه، دانشنامه پزشکی ذخیره خوارزمشاهی، مثنوی پنج گنج نظامی، آداب الفلاسفه منسوب به حنین بن اسحاق و یکی از کهن ترین نسخه های اوستا وندیداد، بررسی شده اند که تاریخ آنها به سده های میانه (قرون پنجم تا یازدهم هجری/ قرن یازدهم تا هفدهم میلادی) بازمی گردد. روش پژوهش: گرچه نسخه های خطی منتخب همگی انجامه دارند، درستی و اصالت تاریخ های مذکور در این انجامه ها، گاه به دلیل مشاهده دستکاری در انجامه ها و گاه به سبب تردید در اصالت نسخه، تا به حال محل بحث و مناقشه میان نسخه شناسان و پژوهشگران بوده است. یافته ها: به جز نسخه آداب الفلاسفه که درستیِ تردید برخی پژوهشگران در اصالتش با نتیجه به دست آمده از آزمایش کربن 14 نیز تأیید شد، نتایج حاصل از این آزمایش بر روی دیگر نسخه های مورد بحث در این مقاله با تاریخ های مندرج در انجامه های نسخه ها سازگارند. نتیجه گیری: در این مقاله نشان داده می شود که سالیابی نسخه های خطی با استفاده از آزمایش کربن 14 کمک شایانی به حل این مناقشه ها می کند.