زبان شناسی زیست محیطی

بر سرِ راهِ درکِ انسان از واقعیاتِ جهانِ خارج، فیلترهایی وجود دارد که بی شک زبان یکی از مهم ترینِ آن ها محسوب می شود. به عبارتی؛ زبان، ابزاری قدرتمند است که به درجاتی به تفکر، شناخت و درنهایت رفتار فرد در جامعه شکل می دهد. از آن رو است که چاولا (1991) ریشه بحران های محیطِ زیست را در زبان می یابد. جستار حاضر ، برآن است تا ضمن معرفی زبان شناسیِ زیست محیطی به عنوانِ یکی از جدیدترین حوزه های مطالعاتی در عرصه مطالعاتِ نوینِ زبان شناختی، نارسایی های زبان علم را در نمودِ پدیده ها و وقایعِ زیست محیطی در دو سطحِ واژگانی و دستوری مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد. از این رو، نمونه مقالاتِ روزنامه های فارسی زبان در حوزه موضوعیِ محیطِ زیست انتخاب و درقالبِ انگاره زبان شناسیِ زیست محیطی بررسی شدند. تحلیل کمّی و کیفی داده ها حاکی از بسامد بالای واژگانِ تخصصی و حُسن تعبیر درحوزه واژگانی و ساخت مجهول و شرطیِ غیرواقعی درحوزه دستوری داشتند مضاف براین که دو مقوله ضمایر شخصی و زمان، در پیرنگِ گفتمانِ علمیِ نمونه ها، نمودی پنهان نشان دادند.

استعاره های مبتنی بر نام جانوران در همه زبان ها و فرهنگ ها به کار می رود و می توان آن را حتی یک جهانی زبان شناختی دانست. هدف از پژوهش حاضر، بررسی کاربرد استعاری نام جانوران در خطاب قرار دادن انسان و مفهوم اولیه هر جانور در دو منطقه بوشهر و شهرکرد است. در پژوهش حاضر، واژه های مربوط به خطاب و مفهوم اولیه واژه های جانوران در گویش منطقه بوشهر که در اقلیم گرم و مرطوب جنوب کشور و گویش منطقه شهرکرد که در اقلیم سرد و کوهستانی واقع شده است، در چارچوب زبان شناسی زیست محیطی بررسی می شود. برای گردآوری داده ها، خطاب و مفهوم اولیه نام 35 جانور مختص بوشهر از 100 گویشور بومی بوشهر و خطاب و مفهوم اولیه 35 جانور مختص شهرکرد از 100 گویشور بومی شهرکرد در قالب پرسش نامه بررسی و تحلیل شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که گویشوران برداشت های استعاری شان از رفتارهای جانوران را برای توصیف خصوصیات گوناگون افراد به کار می برند؛ چنانچه در پژوهش حاضر، گویشوران دو منطقه مورد نظر از نام برخی از جانوران به عنوان خطاب برای افراد استفاده می کنند. کاربرد نام جانوران برای توصیف افراد، نشان دهنده تأمل گویشوران در ویژگی ها و خلق و خوی جانوران محیط پیرامونشان است. از دیگر یافته های پژوهش می توان به تفاوت در میزان خطاب در جانوران مشترک دو منطقه مختلف نام برد که محیط پیرامون، نوع و میزان ارتباط انسان و جانوران را می توان از مهم ترین دلایل این تفاوت ها برشمرد.

این مقاله برآن است تا با رویکرد زبان شناسی زیست محیطی، به تحلیل انتقادی متون تبلیغاتی مدارس طبیعت بپردازد. روش به کار رفته در این تحقیق توصیفی تحلیلی است و متون تبلیغاتی مدارس طبیعت را به منزله داده های خود برگزیده است. داده ها از طریق کانال های تلگرامی مدارس طبیعت، طی سه سال (1395، 1396 و 1397) جمع آوری شده اند. این متون غالباً برگرفته از وهاب زاده (1392، 1395) هستند. درنهایت تعداد 45 متن گفتمان مدار انتخاب شده است که درمجموع از 274 بندجمله تشکیل شده اند، و هر بند جمله به شیوه دستور نقشی نظام مند هلیدی و از منظر فرانقش های تجربی، بینافردی، و متنی و درنهایت با رویکرد زیست محیطی مورد تحلیل قرار گرفت. مسئله پژوهش این است که متون تبلیغاتی مدارس طبیعت چه دیدگاهی را نسبت به محیط زیست ترویج می دهند. هدف این بررسی یافتن رابطه انسان و محیط زیست در مدارس طبیعت و پی بردن به دیدگاه و نگرش این مدارس است . نتایج حاکی از این است که محتوای 168 بند یعنی تقریباً 61 درصد بندها، انسان را به حفظ محیط زیست و استفاده صحیح از طبیعت تشویق می کند و در 149 مورد، یعنی تقریباً 55 درصد، رابطه دوستانه انسان و طبیعت یا طبیعت دوستی وجود دارد. درنتیجه این مدارس در تغییر نگرش انسان نسبت به محیط زیست نقش اساسی دارند و کودکان را به حفاظت از طبیعت سوق می دهند.

سیر کنونی افزایش نابرابری محیط زیستی، روند تخریب آن و فرهنگ مشوق مصرفِ بیشتر، لزوم تغییر در نگرش را طرح می-کند. لازمه این تغییر ظهور جامعه ای است که داستان های گفتمانی خود را تحلیل کرده است، می شناسد و در پی تغییر آنهاست. پناه بردن به داستان های گفتمانی موردنظر کتاب های مقدس از جمله قرآن کریم زمینه تغییر نگرش را فراهم می-کند. پرسش اساسی این تحقیق پرسش از داستان محوریت انسان در طبیعت است؛ رابطه انسان با طبیعت و هر دو آنها با خداوند در قرآن کریم چگونه است و این روابط چگونه در زبان قرآن نمود یافته اند؟ عنوان "داستان" در اینجا از نوع داستان-های معمول رمان ها و حکایات نیستند، بلکه ساختارهای شناختی در پس گفتمان هاست. فرض اولیه این پژوهش این است که عدم توجه به معنویت در ارتباط میان انسان و محیط زیست ریشه بسیاری از ویرانی ها و تباهی هاست. روش تحلیل زبانی نیز سازوکار موردنظر زبان شناسی زیست محیطی است. نتایج تحلیل نشان می دهد که در متن قرآن کریم جهان بینی توحیدی حاکم است که بر اساس آن انسان به عنوان امانت دار در طبیعت شناخته شده حق دخل و تصرف بی قید و شرط در اجزای آن را ندارد. بر اساس سازو کار های زبان شناختی، معین گردید که همه عناصر طبیعت واجد ارزش ذاتی و اخلاقی هستند. نوآوری تحقیق حاضر در این است که با اتخاذ رویکرد زبانی خاص و با تحلیل گفتمان به این نتیجه دست یافته است.

زبان شناسی زیست محیطی از رویکردهای نوین در پژوهش های زبان شناختی است که از دریچه ای جدید به مطالعه درباره ارتباط بین زبان و محیط طبیعی- اجتماعیِ گویشوران آن می پردازد. به عقیده زبان شناسان زیست محیطی، محیط جغرافیایی و شرایط اقلیمی موجب تنوعات زبانی و به تبع آن، تفاوت های فکری و فرهنگی در یک محیط می شود. ترجمان الاشواق سروده محی الدین ابن عربی، از اندیشمندان و عارفان برجسته عرفان اسلامی، است که ترسیم کننده احساسات عاشقانه وی نسبت به نَظام، دختر شیخ مکین الدین، در سال های اقامت شاعر در مکه است. ابن عربی در این اثر، برای بیان حالات خویش و وصف ویژگی های معشوقش، از زبانی بهره می گیرد که دارای یک سری همبسته های معنایی متناسب با محیط مکه و شرایط زیست کاربران آن محیط است. ازمنظر زبان شناختی، این اثر تصویرگر یک جامعه زبانی و شبکه واژگانی ویژه است که می تواند معرّف گفتمان خاص زیست بوم شاعر و معشوق او باشد. در پژوهش حاضر، با روشی توصیفی تحلیلی و با رویکرد زبان شناسی زیست محیطی، این دایره واژگانی را براساس مؤلفه ها و شاخصه های جامعه زیستی، فکری و فرهنگی ابن عربی دسته بندی و تحلیل می کنیم. ازجمله نتایج این پژوهش، همبستگی محیط طبیعی با زبان و بالتبع فرهنگ و نحوه بینش و جهان بینی ابن عربی به عنوان یکی از کاربران آن محیط است.

در پژوهش حاضر، اصطلاحات گونه زبانی لری خرم آباد به لحاظ کاربرد و ساختار مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی کاربرد بر پایه صرف زیست محیطی و بررسی ساختاری بر اساس رده شناسی صرفی انجام شده است. مسئله اصلی پژوهش آن است که اصطلاحات خویشاوندی در این گونه زبانی از دیدگاه صرف زیست محیطی و رده شناسی صرفی چگونه بازنمایی می شود. این پژوهش تلاشی است تا به این پرسش ها پاسخ دهد که اصطلاحات خویشاوندی در گونه لری خرم آباد از منظر زبان شناسی زیست محیطی چه ویژگی هایی دارند؟ چگونه می توان ساخت صرفی این اصطلاحات را از منظر رده شناسی زبان تبیین کرد و اصطلاحات خویشاوندی دارای ساخت های ملکی، از نظر نوع و میزان کاربرد چگونه توزیع یافته اند. داده های این پژوهش، تمامی اصطلاحات خویشاوندی نسبی و سببی هستند. روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و میدانی از طریق مصاحبه با گویشوران در دسترس است و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است. یافته ها نشان می دهد که تنوع موجود در کاربرد اصطلاحات خویشاوندی در گونه لری خرم آباد از لحاظ صرف زیست محیطی عمدتاً برگرفته از عواملی مانند فرهنگ، جغرافیا، جنسیت و عوامل جامعه شناختی محیط از قبیل معیارهای قومی و قبیله ای و سوی خویشاوندی در این زیست بوم است. ساختار این اصطلاحات از لحاظ رده شناسی صرفی، به ترتیب در طبقه پیوندی و گسسته قرار می گیرد و تصریفی و بساوندی مشاهده نمی شود و همگی منطبق بر صرف چینشی هستند. گفتنی است اصطلاحات دارای ساخت ملکی همگی نشان دهنده استراتژی هم نهی هستند و دیگر استراتژهای ملکی اعم از ترکیب و یا همجوشی را نشان نمی دهند. 

پژوهش حاضر با هدف بررسی اصطلاحات خویشاوندی در گونه زبانی کردی سنندج از منظر رده شناسی صرفی و صرف زیست محیطی صورت گرفت. داده های این پژوهش، تمامیِ اصطلاحات خویشاوندی در این گونه زبانی اند. روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و نیز میدانی از طریق مصاحبه با گویشوران است و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است. بررسی های ساختاری که از دیدگاه رده شناسی صرفی صورت گرفت، حاکی از آن است که %57 این اصطلاحات در طبقه پیوندی و %43 در رده گسسته قرار می گیرند. همچنین، اصطلاحاتِ دارای ساخت ملکی %47.69 از کل اصطلاحات را به خود اختصاص داده اند که همگی راهبرد ملکی هم نهی را نشان می دهند و در این میان، برخی چینش مالک–مملوک و برخی چینش مملوک–مالک را دارا هستند. اما دیگر راهبردهای ملکی ساده یا غیرساده اعم ازحالت نما یا حرف اضافه و غیره در اصطلاحات فوق مشاهده نمی شود. نتایج بررسی ها از لحاظ صرف زیست محیطی نشان می دهد که عوامل جغرافیایی (مناطق مختلف شهر)، عوامل فرهنگی و عوامل جامعه شناختیِ محیط بویژه جنسیت، معیارهای قومی و نسبی/سببی بودن بر اصطلاحات خویشاوندی این زیست بوم اثرگذار هستند. طبق این رویکرد اقلیم می تواند مهم ترین دلیل وجود تنوع و تفاوت های موجود در اصطلاحات خویشاوندی در این پیکره زبانی باشد.

هدف از پژوهش حاضر استخراج، بررسی و تحلیل سازوکارهای بازنمایی زیست بوم در اشعار عامیانه ممسنی با رویکردی گفتمانی-شناختی است. به این منظور، پیکره ای مشتمل بر 268 بیت از اشعار این گونه با مضمون زیست بوم از طریق منابع مکتوب موجود و نیز مصاحبه با گویشوران شناسایی، استخراج و دسته بندی شد و مبنای انجام این پژوهش قرارگرفت. سپس، هشت سازوکار گفتمانی-شناختی ( ایدئولوژی، قالب ها، استعاره ها، ارزیابی ها، هویت ها، باورها، محو سازی و برجسته سازی) موجود در آن ها بر اساس انگاره های زبان شناسی زیست محیطی تجزیه و تحلیل شدند. بر مبنای یافته های پژوهش، همه انواع 8 سازوکار مورد بررسی در زبان شناسی زیست محیطی در داده ها وجود دارد. در این میان، استعاره مفهومی با بیش از 38 درصد پربسامد ترین سازوکار در میان همه سازوکارها بود. این امر نشان می دهد این گونه زبانی به شدت استعاری است. یافته ها همچنین نشان داد سازوکارهای موردِ اشاره برای بازنمایی عناصر مثبت طبیعت بیشتر از عناصر منفی آن به کار رفته اند. از میان سازوکارهای به کاررفته، برجسته سازی در همه موارد  تقویت کننده و محوسازی در همه موارد اثر تخریبی داشته است. یافته های این پژوهش بیان گر آن است که  فرهنگ، سبک زندگی و پیشینه تاریخی و قومی در بازنمایی طبیعت در گونه لری ممسنی نقش برجسته ای بر عهده دارد.

زبانشناسی زیست محیطی از دانش های بینارشته ای معاصر است که به مطالعه و بررسی ارتباط بین زبان و محیط زیست می پردازد. پیوند میان زبان و محیط زیست بر پایه نحوه برخورد انسان ها با جهان طبیعت است که متأثر از دیدگاه ها، مفاهیم و جهان بینی ها است و تمام این ها در زبان شکل می گیرد. در همین راستا در پژوهش حاضر با استفاده از شیوه پژوهش توصیفی – تحلیلی به مطالعه تأثیرپذیری علی اشرف درویشیان (1320-1396ه.ش) از زبان شناسی زیست محیطی و نحوه انعکاس آن در آثار منتخب او (آبشوران و همراه آهنگ های بابام) می پردازیم. درویشیان در خانواده ای کم برخوردار و در حاشیه شهر کرمانشاه – آبشوران- متولد شد. به همین خاطر او از کودکی شاهد فقر گسترده ای بود که گریبانگیر خانواده شده بود. لذا طبیعت و محیط پیرامونی او به نحو خشنی اوضاع را برای این قشر از مردم سخت تر کرده بود. این ارتباط دو سویه طبیعت و زندگی طبقه فرودست به نحو بارزی درویشیان را تحت تأثیر قرار داده بود که در این پژوهش در قالب دسته بندی هایی شامل «برجسته سازی»، «هویت»، «محوسازی»، «قالب ها و قالب سازی» و «واقع بودگی» نشان داده شده است. تفسیر موارد ذکر شده نشان از آن دارد که زیست بوم، نقش بسیار زیادی در شکل گیری واقعیت و طرز تلقی آن، نامگذاری ها، ایدئولوژی و سلطه آن بر مردم فرودست دارد. این داستان ها بازنمایی واقع گرایانه از زندگی افرادی بود که نقش طبیعت را در ارتباط با زندگی و روح و روان خود به خوبی درک کرده بودند.

کتاب زبان شناسی زیست محیطی: زبان، محیط زیست، و داستان هایی که با آن ها زندگی می کنیم، نوشته آرن استیبی، زبان شناس و بوم شناس بریتانیایی، ویراست دوم کتابی است که نخستین بار در سال 2015 توسط انتشارات راتلج به چاپ رسید و از برجسته ترین آثاری محسوب می شد که به طور متمرکز به این حوزه میان رشته ای نسبتاً نوظهور از زبان شناسی کاربردی پرداخته بود. ویراست دوم کتاب (استیبی، 2021) در قالب یازده فصل تنظیم شده است که به همراه پیوست منابع داده ها و واژه نامه اصطلاحات تخصصی انتهای کتاب مجموعاً شامل 260 صفحه می شود. این نوشتار ابتدا مرور کوتاهی خواهد داشت بر پیشینه اصطلاح «زبان شناسی زیست محیطی»، و مسیر شکل گیری این شاخه میان رشته ای جدید و گستره مطالعات آن؛ چرا که، همانطور که اغلب در مورد بسیاری از شاخه های علمی اتفاق می افتد، این اصطلاح پوششی و سایر اصطلاحات مرتبط با آن از آغاز شکل گیری این حوزه به معانی مختلفی کاربرد داشته اند. سپس در ادامه، به بررسی محتوای کتاب در ویراست دوم آن پرداخته خواهد شد.