نظریه اسلامی

مقاله حاضر به بررسی تطبیقی چشم انداز رهایی بشر در نظریه اسلامی و نظریه انتقادی روابط بین الملل می پردازد. نگارنده از رهگذر مقایسه اصول فرانظری و مباحث محتوایی نظریه اسلامی و نظریه انتقادی روابط بین الملل می خواهد دریابد چه نقاط قرابت و افتراقی میان این دو رویکرد نظری در خصوص آرمان رهایی بشر وجود دارد. در پاسخ به پرسش اصلی مقاله، مدعای نگارنده این است که هرچند نظریه اسلامی و نظریه انتقادی، هر دو آرمان رهایی بشر را در کانون توجه خویش قرار داده اند، لکن برداشت و تعریفشان از آن اساساً مغایر است و چشم انداز رهایی را به گونه ای متفاوت ترسیم می کنند که ریشه اصلی این مغایرت و تفاوت را باید در سطح فرانظری و در اختلافات بنیادین هستی شناختی آنها سراغ گرفت.

روش نظریه پردازی به صورت عام و روش اکتشاف نظریه اسلامی از منابع و متون دینی به صورت خاص از دغدغه های مهم پژوهشگران معاصر است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که «چگونه می توان از منابع و متون دینی به اکتشاف و استنباط "نظریه" پرداخت؟». نویسنده با هدف ارائه روشی نو و اطمینان آور در این باره، با اشاره ای به مفروضات معرفت شناختی و دین شناختی بحث، با نگاهی کلان به نظام فکر اسلامی و با استفاده از مطالعات موردی و همچنین با به کارگیری روش تحلیلی- فرایندی 9 مرحله ای برای اکتشاف نظریه اسلامی از منابع و متون دینی اقدام کرده است. دستاوردهای مهم این مقاله عبارت اند از: الف. ارائه مدلی جدید یا دست کم اصلاح شده از روش اجتهاد؛ ب. ارائه روشی برای استنباط نظریه اسلامی؛ ج. نگاه کلان و مجموعی داشتن به روش اجتهاد به جای نگاه جزءنگر؛ د. توجه دادن به نقش ضوابط اسلامی حاکم بر قلمروهای گوناگون و همچنین قواعد اسلامی حاکم بر زیست انسانی در فرایند اکتشاف نظریه اسلامی.

سکوت سازمانی از مباحث نوظهور در حوزه اخلاق و مدیریت رفتار سازمانی است. بیشتر نوشته های موجود، نادرستی اخلاقی آن را مفروغ عنه گرفته، درصدد تحلیل علل و عوامل آن برآمده اند. نوشتار حاضر ضمن نادرست دانستن آن پیش فرض و با الهام از «روش فرایندی اکتشاف نظریه اسلامی»، به دنبال اکتشاف حکم اخلاقی آن از نگاه اسلام است. دستاوردهای تحقیق نشان می دهد سکوت سازمانی به خودی خود نه خوب است و نه بد؛ بلکه «حسن فعلی» آن منوط به این است که 1. در خدمت اعتلای جامعه اسلامی و عزت مسلمین باشد؛ 2. از روی دوراندیشی پارسایانه صورت گیرد؛ 3. با اصل مشورت دهی و مشورت گیری منافات نداشته باشد؛ 4. با مسئولیت پذیری تعارض نداشته باشد؛ 5 همچنین هنجارهای کلانی مثل «عدالت»، «ظلم ستیزی»، «اعانه بر بِرّ» و «پرهیز از اعانه بر ِاثم» را نقض نکند. و درصورتی از «حسن فاعلی» و درنتیجه «حسن اخلاقی» برخوردار خواهد شد که به هدف قرب الهی و انجام وظیفه دینی صورت گرفته باشد.

حلقه مفقوده در نظریه های اخلاق هنجاری، بررسی میزان تأثیرگذاری حقیقی آنها بر تربیت اخلاقی افراد و جوامع است. نظریه های اخلاقی موجود را می توان به نظریه های فعل مبنا، فاعل مبنا، نظریه های ترکیبی و دو کانونی تقسیم کرد. هر یک از این نظریه ها نسبت به مسئله تربیت اخلاقی کاستی هایی دارند که برخی مثل فعل مبنایان، به حقوق بیشتر نزدیک هستند تا اخلاق. نظریه های فاعل مبنا و ترکیبی و دو کانونی هم با وجود توجهاتی به مسئله تربیت، کارایی لازم را در این خصوص ندارند. در دین اسلام با مفهوم ایمان می توان به نظریه اخلاقی ای دست یافت که علاوه بر برخورداری از ژرف اندیشی و توجه لازم به رفتار، نیت، منش و صفات اخلاقی از جامعیت لازم و توجه کامل به رشد اخلاقی برخوردار باشد. نگرش توحیدی اسلام حد نصابی را هم در ابعاد معرفتی، منشی و رفتاری دارد که بدون تحقق آن ارزش اخلاقی ایجاد نمی شود.

بررسی روابط بین الملل نشان می دهد که دو عرصه از آن(چالش تئوری های موجود در تحلیل واقعیات بین المللی و کاستی هائی آن به لحاظ نظری) همچنان معرکه آراء اندیشمندان این حوزه است، در حالی که کاوش های مؤثری با تأکید دین و به ویژه اسلام، برای رفع چالش ها و دفع کاستی های آن صورت نگرفته است بنابراین، طرح نظریه اسلامی روابط بین الملل این سؤال را فرارو می نهد که نقصان های عینی و ناتوانی های تحلیلی تئوری پردازی در حوزه روابط بین الملل چیست؟(سئوال) نگارنده بر این گمان است: نظریه اسلامی از توان ترمیم خلاء معرفتی موجود، برخوردار است.(فرضیه) علی رغم موفقیت انگاره گرایی در نقد مادیت حاکم بر تئورهای بین الملل، خود دچار مادی گرای رقیق شده و از این رو، معرفی و رویکرد به ظرفیت نظام معرفتی اسلام در عرصه بین الملل اجتناب ناپذیر است.(هدف) ایننوشتار با تشریح چالش های نشأت یافته از جداسازی دین در این حوزه دانشی، به بیان کاوش های صورت گرفته جهت پر نمودن این خلاء معرفتی پرداخته و با نقد انگاره گرایی به عنوان آخرین تلاش در مناظره جاری روابط بین الملل، بر ضرورت روی آوری به اسلام تأکید می کند.(روش)ارتقاء توان تحلیلی تئورهای روابط بین المللی و خروج آن ها از بن بست موجود تنها با کاربست دین میسر است.(یافته)

در علوم اجتماعی بحث از روش، همواره حائز اهمیت بوده؛ زیرا نظریه پردازی و تولید دانش بدون آن، ممکن نیست. (تاریخچه) اما مواضع هستی شناسانه و معرفت شناسانه گوناگون موجب جهت گیری های روشی متمایزی شده اند؛ لذا نظریه بومی (اسلامی) روابط بین المللی، روش شناسی ویژه ای را می طلبد که علاوه بر علمیت، بتواند در صورت بندی آن، مؤثر باشد؛ (مسئله) ضرورتی که حداکثر با توصیف، تبیین و برشمردن محدودیت روش های مختلف غیربومی، متوقف مانده است. (پیشینه) از این رو، مقاله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که کدام روش شناسی برای صورت بندی نظریه اسلامی در روابط بین الملل از کارایی بهتری برخوردار است؟ (سؤال) گمانه نگارندگان آن است که روش شناسی لاکاتوشی که به دلیل همخوانی با مبانی نظریه اسلامی، امکان اصلاح طولی/ زمانی نظریه را نیز به همراه دارد، بهترین شیوه برای صورت بندی نظریه اسلامی در روابط بین الملل است، (فرضیه) لذا ارائه روش شناسی ویژه ای که دسترسی به نظریه اسلامی در روابط بین الملل را تسهیل کند، غایت این مقاله است. (هدف) تحقق این امر، با توصیف و تبیین داده های کتابخانه  دنبال می شود. (روش) به اعتقاد نویسندگان، نظریه ای که به نام نظریه اسلامی روابط بین الملل شکل خواهد گرفت، گرچه نظریه ای مستقل با معیارهای کاملاً علمی نیست، اما در صورت شکل گیری، شباهت های اندکی با نظریه هایی علمی این حوزه خواهد داشت. (یافته)

حقوق بشردوستانه، از ابتدا شامل قواعدی بوده است که هدف آن، حمایت از جان افراد و اموال در درگیری های مسلحانه است (تاریخچه). این حقوق، به لحاظ مبانی نظری و مصداق های عملی، در نظریه رایج غربی با نظریه اسلامی دارای تفاوت هایی است که کالبدشکافی نشده اند (پیشینه). بنابراین، مرزهای هویتی و پایه های بنیادی قوانین حقوق بشردوستانه، همچنان در جوامع غربی و اسلامی مبهم باقی مانده است (مسئله). لذا این پرسش مطرح است که مبانی نظری حقوق بشردوستانه در اسلام چیست؟ و چگونه نظریه اسلامی حقوق بشردوستانه می تواند بر صلح بین المللی تأثیرگذار باشد؟ (سئوال) گمان ما بر این است که حقوق بشردوستانه اسلامی، برخلاف نوع غربی آن، دو پایه حمایتی در اسلام دارد: یکی کرامت ذاتی، و دیگری کرامت ارزشی انسان (فرضیه). نویسنده با کاربست شیوه تبیینی- تحلیلی (روش)، درصدد پاسخ گویی به سئوال مقاله است (هدف). نظریه اسلامی حقوق بشردوستانه، پیشرفته تر، مستحکم تر، دقیق تر و درعین حال بسیار قدیمی تر از نظریه های غربی است و در آیات قرآن کریم، سنت و کتب فقهی و حدیثی، مباحث حقوق بشردوستانه بین المللی به وضوح دیده می شوند. همچنین در اسلام، صلح بر جنگ اولویت دارد (یافته).

هدف: هدف از انجام این پژوهش، ارائه نظریه اسلامی پیشرفت تربیتی بر اساس تحلیل نظریات انسان شناختی علامه طباطبایی بود. روش: پژوهش حاضر با استفاده از روش حکمی- اجتهادی و مبتنی بر داده های کتابخانه ای، به دنبال کشف نظریه اسلامی پیشرفت تربیتی بود که همان تبیین علّی روابط میان مبانی انسان شناختی و اصول بایسته نظام تربیتی است. یافته ها: مبانی انسان شناختی علامه طباطبایی با بیان نظریه فطرت، اراده آزاد انسانی، کمال جویی، سعادت طلبی، کرامت، عقلانیت اسلامی و اصل نیازمندی انسان و نیز تأثیرپذیری او از جامعه، لزوم استمرار تربیت در طول زندگی انسان و ضرورت ابتنای آن بر وحی و فطرت، ضرورت اعتدال در تربیت و لزوم توجه به کرامت انسانی در اصول راهبردی تربیت، ضرورت تعمیق عقلانیت و تقویت خردورزی در فرایند تربیت و مسؤولیت انسان در این فرایند را اثبات می کند. نتیجه گیری: ابتنای اصولی ارکان تربیت بر مبانی انسان شناختی علامه، نظریه پیشرفت تربیتی را به صورت همه جانبه تدوین کرده، موجبات رشد و تعالی وجودی انسان را فراهم آورده و سبب وصول به سعادت حقیقی می شود. عملیاتی کردن این نظریه یکی از عوامل تحقق حیات طیبه و زندگی گوارای انسانی است.

حدیث به عنوان دومین منبع، پس از قرآن کریم، در شناخت بشری نقش بسزایی دارد. کتابت حدیث از همان ابتدا در کنار قرآن مورد توجه قرار گرفت. مسلمانان از زمان حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) به جمع آوری آن همت گماشتند. میراث روایی شیعه نقش بسزای در شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. پس از شکل گیری حوزه علمیه قم شاهد شکوفایی و تغییرات شگرفی در توجه به منایع اسلامی بویژه احادیث و بخصوص احادیث با موضوعات سیاسی هستیم. (بیان مساله) پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به این سیر تطور پرداخته است. (روش) می توان این سیر تکاملی و تغییرات بوجود آمده در نگرش به احادیث سیاسی در میان علما را به پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران مورد توجه قرار داد. با این حال این تطور شامل موارد: حدیث نگاری محض، توجه مجدد به نگارش مجامع روایی، گسترش فقه سیاسی شیعه، نگاه تخصص و انتشار کتب احدیث سیاسی در حوزه علمیه قم است. (یافته ها) هم اکنون با توجه به مساله محوری و نظریه پردازی اسلامی و با توجه به نگاه موضوعی به احادیث، بررسی موضوعی احادیت سیاسی و نظریه پردازی از آن ها باید مورد توجه قرارگیرد.(پیشنهادات)

هدف: نظریات در باب پیشرفت به ویژه در بعد سیاست، شامل اصول و مبانی ارزشی در حوزه مناسبات انسانی و متأثر از مبانی انسان شناختی به عنوان عامل و هدف سیاست است. بنابر این، هویت و عقلانیت تعریف شده برای انسان، بر مبانی نظریه پیشرفت سیاسی تأثیرگذار است. هدف این پژوهش، کشف نظریه اسلامی پیشرفت سیاسی بر اساس مبانی انسان شناختی علامه طباطبایی(ره) بود. روش: این تحقیق به روش کتابخانه ای و توصیفی- تحلیلی انجام شده است. یافته ها: مبانی انسان شناختی علامه طباطبایی با بیان نظریه فطرت، کرامت، خلافت و عقلانیت اسلامی و اصول نیازمندی و تحت ربوبیت الهی بودن انسان، نقص ادراکی انسان و تأثیرپذیری او از جامعه و همچنین اصل اراده آزاد انسانی، ضرورت ایجاد نظام سیاسی و مشروعیت الهی و ضرورت خداگونگی آن و لزوم تحقق نظام سیاسی عدالت محور و فضیلت محور و توجه به کرامت انسانی و خردورزی و نیز لزوم همه پرسی در نظام سیاسی را اثبات کرده است. نتیجه: ابتنای نظریه پیشرفت سیاسی بر مبانی انسان شناختی علامه، این نظریه را به صورت همه جانبه و در تمام ابعاد زندگی انسان تدوین کرده است و با ایجاد زمینه برای حیات طیبه و گوارای انسانی، موجبات تعالی و تقرّب الهی و سعادت دنیوی و اخروی او را فراهم می کند.  

هدف : نظریات در باب پیشرفت، به ویژه در بعد معنوی، شامل اصول و مبانی ارزشی در حوزه مناسبات انسانی و متأثر از مبانی انسان شناختی به عنوان عامل و هدف معنویت است. بنابر این، هویت و عقلانیت تعریف شده برای انسان، بر مبانی نظریه پیشرفت معنویت تأثیرگذار است و هرگونه نظریه پردازی و الگوی اثباتی در این زمینه، مبتنی بر حوزه های ارتباطی انسان و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات است. بر این اساس، هدف از انجام این پژوهش، کشف نظریه اسلامی پیشرفت فرهنگی در بعد معنویت بر اساس مبانی انسان شناختی علامه طباطبایی بود. روش: پژوهش حاضر با استفاده از روش حکمی- اجتهادی، به دنبال کشف نظریه اسلامی پیشرفت معنوی بود که همان تبیین علّی روابط میان مبانی انسان شناختی و اصول بایسته نظام معنوی است و مبتنی بر داده های کتابخانه ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته ها: مبانی انسان شناختی اسلامی با بیان نظریه فطرت و عقلانیت اسلامی و نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و اصل ذوابعاد بودن و اثبات حرکت جوهری و نیز اصل اجتماعی بودن انسان، ضرورت وجود معنویت در زندگی فردی و اجتماعی و ابتنای آن بر فطرت و لزوم تحقق عقلانی و وحیانی معنویت و در نهایت، ضرورت ایجاد جامعه معنوی را اثبات می کند. نتیجه گیری: ابتنای نظریه پیشرفت معنویت بر مبانی انسان شناختی علامه، این نظریه را به صورت همه جانبه و در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می کند و با ایجاد زمینه برای حیات طیبه و گوارای انسانی، موجبات تعالی و تقرّب الهی و سعادت دنیوی و اخروی او را فراهم می کند.