کارکردهای دانشگاه

دانشگاهها به تربیت و آماده سازی کسانی در جامعه می پردازند که مقدرات کشور در دست آنهاست و دارای کارکردهای اساسی در زمینه پرورش منابع انسانی، تولید و انتشار دانش و همچنین اعتلای فرهنگ جامعه می باشند. وظیفه دانشگاهها با توجه به نقش کلیدی آنها در توسعه جامعه، به تولید علم بسنده نمی شود، بلکه اصلاح و هدایت جامعه، تقویت تفکر و تعقل، مسئولیت پذیری، توسعه سرمایه اجتماعی، خودباوری و بسیاری شاخصهای دیگر توسعه را نیز به عهده دارند. در این مقاله ضمن اشاره به نقش دانشگاه در جامعه، کارکردهای آن مطرح و بیان شده است که مدیریت دانشگاهها برای اینکه اثربخشی لازم را در جامعه داشته باشند، باید هویت دانشجویی را شناسایی و تبیین کنند. شناسایی و تحقق بخشیدن به هویت دانشجویی یکی از معیارهای مهم دانشگاه اسلامی مطلوب جامعه ماست. اجزای هویت دانشجویی که مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از: هویت علمی، هویت معنوی، هویت اجتماعی، هویت سیاسی و هویت نمادین. این اجزا در این مقاله توضیح داده شده و پیشنهادهای لازم برای هرکدام از آنها ارائه شده است. برای تبیین مطلب، از نظرات معمار کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری استفاده شده است.

در عصر جدید، کارکرد دانشگاه ها تنها در آموزش، پژوهش، کارآفرینی و مانند آن خلاصه نمی شود؛ بلکه در نقش یک پایگاه معرفتی به فرهنگ سازی و تمدن سازی نوین می پردازند. این مقاله سعی بر دارد تا با تبیین و تعریف لوازم و شاخص های لازم برای این مهم، نظریه پردازی مناسب صورت پذیرد. از میان انواع راهبردهای پژوهش کیفی، راهبرد «نظریه پردازی داده بنیاد» (به طور خاص راهبرد نظریه داده بنیاد متنی) به عنوان راهبرد تحقیق انتخاب گردیده است. منابع مورد استفاده، با توجه به مسیر پژوهش در رجوع به منابع اسلامی و نیز جهت گیری بنیادی آن از یک سو و اقتضائات سیاستی و راهبردی پژوهش از سوی دیگر، اندیشه بنیانگذار انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) است. از مجموع 336 کدباز شناسایی شده، 100 کد مربوط به سؤال تحقیق، یعنی کارکرد و رسالت دانشگاه در جامعه بر اساس آرمان های اسلامی یا همان نظام آرمانی اسلام، تشخیص داده شد. پس از کدگذاری گزینشی صورت گرفته براین 100 کد محوری از بیانات امام خمینی (ره)، پنج مقوله اصلی شامل انسان سازی، استقلال فکری و تحقق فرهنگ توانستن، پی ریزی و ساختن آینده، تضمین سعادت ملت ها و هدایت گری جامعه و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی به عنوان کارکردهای اصلی و رسالت دانشگاه بر اساس آرمان های اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره) شناسایی شد.

سوال اصلی(یا هدف اصلی):سوال اساسی پژوهش حاضر این است که دانشگاه اسلامی چه کارکردهایی دارد و میزان اهمیت و عملکرد هریک از این کارکردها برای تحقق دانشگاه اسلامی با محوریت دانشگاه اسلامی امام صادق (ع) به چه صورت است. روش پژوهش:از اینرو کارکردهای دانشگاه اسلامی با تحلیل مضمون منابع مختلف از قبیل بیانات و پیام های امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری، سند دانشگاه اسلامی، اسناد بالادستی دانشگاه امام صادق(ع) شناسایی شده و پس از آن با استفاده از تکنیک تحلیل اهمیت-عملکرد، به ارزیابی مولفه های استخراج شده پرداخته شد. یافته ها: بدین وسیله با شناسایی 161 عبارت در مورد کارکردهای دانشگاه اسلامی از منابع ذکرشده، 18 مضمون سازماندهنده در چهار مضمون فراگیر شناسایی و استخراج شدند که این 18 مضمون در نهایت به وسیله 23 نفر از خبرگان حوزه دانشگاه اسلامی در دانشگاه امام صادق(ع) با رویکرد اهمیت-عملکرد مورد ارزیابی قرار گرفتند تا میزان تطابق دانشگاه امام صادق(ع) با کارکردهای شناسایی شده دانشگاه اسلامی مشخص شود. در نهایت مولفه های مورد ارزیابی ذیل 4 راهبرد کلی دسته بندی شدند که این راهبردها عبارت بودند از لزوم توجه حیاتی، تداوم وضعیت عالی موجود، دارای اولویت پایین و ناحیه قابل کاهش که مدیران دانشگاه های اسلامی بخصوص دانشگاه امام صادق(ع) باید اقدامات خود را متناسب با هر یک از راهبردهای بیان شده جهت دهی کرده تا بتوانند بهترین عملکرد دانشگاه اسلامی را به منصه ظهور بگذارند.

وابستگی متقابل ناشی از جهانی شدن و بحران های مشترک، همکاری اندیشمندان در رشته های علمی مختلف را به منظور مواجهه با مسائل پیشِ رو، اجتناب ناپذیر کرده است. آنچه بدیهی است، سنگ بنای اولیه تعاملات افراد و مدیریت شرایط پیچیده کنونی، نیازمند ایجاد فضایی مبتنی بر دوستی و آرامش است. از اینروست که در دهه های اخیر، شکل دهی و ترویج فرهنگ صلح، به دغدغه پژوهشگران تبدیل شده است. اعتقاد بر این است صلح ضمن به ارمغان آوردن آرامش، ثبات و امنیت، به تحقق توسعه پایدار یاری می رساند. صلح به عنوان موضوعی میان رشته ای، در شاخه های مختلف علم معنا می یابد و بنابراین هریک از دریچه خاصی، اهمیت و نحوه ترویج آن را مورد مطالعه قرار داده اند. در این مقاله، دانش و آگاهی به عنوان مفهوم محوری در شکل گیری بینش، نگرش و رفتار صلح آمیز تلقی شده و در این راستا نقش دانشگاه به عنوان عالی ترین نهاد آموزشی بعد از دوران متوسطه در ترویج فرهنگ صلح مورد بررسی قرار گرفته است. در قالب روش کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با صاحب نظران حوزه صلح و آموزش، و در راستای پاسخ گویی به این سؤال که چگونه دانشگاه ها می توانند در ترویج فرهنگ صلح نقش آفرین باشند؟ این فرضیه مورد آزمون قرار گرفت: «دانشگاه در چارچوب کارکردهای آموزشی، پژوهشی و خدمات اجتماعی و همچنین نقش آفرینی در نهاد دیپلماسی می تواند به ترویج فرهنگ صلح یاری رساند». با توجه به یافته های حاصل از مطالعات نظری و بررسی های میدانی، الگوی دانشگاه پایدار به عنوان الگوی مطلوب دانشگاه فعال در مسیر صلح معرفی شده است؛ دانشگاهی که پایداری در ساختار آموزشی، پژوهشی و خدماتی اش نهادینه شده باشد.

هدف پژوهش حاضر ارائه مدل سنجش اثربخشی کارکردهای دانشگاه فرهنگیان بود، که با رویکرد آمیخته انجام گرفت. در بخش کیفی، استراتژی پژوهش داده بنیاد بود. جامعه آماری شامل افراد متخصص و خبره و آشنا به دانشگاه فرهنگیان بود. 21 مشارکت کننده با توجه به اشباع نظری داده ها با روش  در دسترس انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها، مصاحبه بود که روایی آن با روش سه سویه سازی و پایایی آن از طریق کاپای کوهن به دست آمد. برای تحلیل داده ها روش تحلیل تم و نرم افزار MAXQDA استفاده شد. مدل سنجش اثربخشی کارکردهای دانشگاه فرهنگیان با کارکردهای مربوط به درون داد (صلاحیت حرفه ای، برنامه درسی، نیازسنجی، منابع)، کارکردهای مربوط به فرایند (فرایند آموزشی، فرایند پژوهشی، فرایند حمایتی)، کارکردهای مربوط به برون داد (انتقال دانش، جامعه یادگیرنده، ارتباطات) ارائه شد. در بخش کمی، پژوهش از نوع توصیفی – پیمایشی بوده است. جامعه آماری شامل اعضای هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان در سال تحصیلی 98-1397 به تعداد 779 نفر بود. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، 227 نفر برآورد شد. برای انتخاب نمونه از نمونه گیری تصادفی طبقه ای استفاده شد. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته در مقیاس پنج درجه ای لیکرت بود که روایی آن به کمک روایی صوری، محتوایی و تشخیصی و پایایی آن از طریق روش آلفای کرونباخ بررسی شد. برای تحلیل داده ها گردآوری شده، آزمون تی تک نمونه اجرا شد. نتایج نشان داد سطح معناداری در همه مؤلفه ها (به غیر از مؤلفه های منابع و ارتباطات) کمتر از 05/0 است. بنابراین، وضعیت این مؤلفه ها به جز مؤلفه های منابع و ارتباطات در حد مطلوب است.

در سال های اخیر، به دلیل مسائل متعدد اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی، پرسش از چیستی مسئولیت اجتماعی دانشگاه موردتوجه قرارگرفته است. در این مقاله با هدف تعریف مسئولیت اجتماعی دانشگاه و شناسایی مؤلفه های آن به بررسی انتقادی نظریات گوناگون در زمینه دانشگاهِ مطلوب در دنیای پیچیده امروز، پرداخته شد؛ و سپس با استفاده از روش فراترکیب دسته بندی جامع و منسجمی از ابعاد و مؤلفه های مسئولیت اجتماعی دانشگاه، ارائه گردید. در حوزه مطالعات دانشگاه پژوهی از طریق جستجو در پایگاه مقالات داخلی و با توجه به واژگان مرتبط، 870 منبع اولیه در بازه زمانی ده سال اخیر استخراج گردید، سپس با بررسی ارتباط عنوان، چکیده، روش و یافته های مقالات؛ با اهداف این پژوهش، 23 مقاله برای کدگذاری انتخاب گردید. در ادامه با کدگذاری باز و محوری، شاخص های مسئولیت اجتماعی دانشگاه در 5 بعد و 26 مقوله اصلی دسته بندی گردید که عبارت اند از: ابعاد حکمرانی با مؤلفه های (چشم انداز و راهبرد روشن، رهبر حامی، ائتلاف و تعامل گسترده با ذی نفعان بیرونی، تأمین مالی پایدار، اداره مشورتی و آزادی دانشگاهی؛ و ارزیابی، مستندسازی و گزارش دهی مستمر)، آموزش با مؤلفه های (آموزش اصول شهروندی، توسعه توانمندی دانشجو، آموزش فراگیر، محتوای درسی مسئله محور، یادگیری مشارکتی؛ و اخلاق در آموزش)، پژوهش (پژوهش مشارکتی، پژوهش مسئله محور، اخلاق در پژوهش؛ حمایت از نوآوری و ترویج علم در صنعت و جامعه)، خدمات (حمایت از شرکت های نوپا، مشارکت در اقتصاد منطقه، تقویت سرمایه فرهنگی و اجتماعی؛ و فعالیت های خیرخواهانه) و مدیریت داخلی (رویه های کاری منصفانه، کیفیت زندگی کاری دانشگاهیان، توجه به محیط زیست؛ ساختار و فرهنگ پویا و زیرساخت نوین). این مقاله نشان می دهد که یک دانشگاه مسئولیت پذیر در قبال جامعه، در تمامی کارکردهای خود به صورت متناسب به مسائل اجتماعی توجه دارد و این دغدغه را تنها به رسالت سوم دانشگاه و فعالیت های خیرخواهانه تقلیل نمی دهد. در انتهای مقاله پیشنهادهایی نیز برای تقویت مؤلفه های مسئولیت اجتماعی در دانشگاه ایرانی ارائه گردید.