کتیبه ها

نام ساسان سردودمان سلسلهی ساسانیان برای نخستین بار در کتیبهی شاپور یکم بر بنایی در نقش رستم با عنوانی که هیچ نسبت مستقیمی را با بابک و اردشیر، بنیاگذاران این پادشاهی تأیید نمی کند به میان آمده است. به غیر از این در هیچ کتیبه ای به صورت ذکر شجره نسب نام او به عنوان سرسلسلهی این دودمان به میان نیامده است و هر چه از این نام بر کتیبه ها و اسناد مکتوب پهلویک و پارسیک هست به ایزدی زرتشتی و صاحب منصبان ساسانی اشاره دارد. در کتیبهی پایکولی نرسی هم تنها به «تخمهی ساسانیان» اشاره شده است. در منابع هم عصر ساسانی هم اشارات روشنی از نسبت ساسان با بابک و اردشیر بدست نمی آید. موسی خورنی و آگاثیاس که از جملهی این منابع اند به واقع مشابه همان اشارتی را دارند که منابع ایرانی چون کارنامهی اردشیر بابکان، بندهش و شاهنامهی فردوسی با اندکی تغییر نسبت به دیگری ثبت کرده اند. این نسبت در منابع ایرانی نامبرده به ترتیب به شکل های اردشیر پسر بابک و نوهی دختری ساسان، اردشیر پسر ساسان و نوه ی دختری بابک و غیره که در مقالهی حاضر به طور مشروح بررسی شده اند به میان آمده است. منابع اسلامی چون طبری، مسعودی و غیره نیز گزارشات متفاوتی داشته و اردشیر را پسر بابک و نوه ساسان شمرده اند، که جملگی اشارات منابع فوق هیچ یک همسو با گفتهی خود شاپور در کتیبهی خویش که نزدیک ترین شخص به تاریخ زندگانی ساسان است نمی باشد. در این مقاله نیز همهی گزارشات منابع یاد شده و بررسی های پژوهشگران مورد بررسی و نتیجه ای جهت روشن شدن پیوند ساسان با دودمان ساسانیان ارائه داده شده است.

به دنبال لشکرکشی داریوش یکم علیه اسکیت ها (سکاها) میان سال های ۵۱۳–۵۱۲ پ. م، منطقه قفقاز جنوبی به تصرف هخامنشیان درآمد. به گفته هرودوت این منطقه به ساتراپی های سیزدهم و هجدهم مبدل شده و تا زمان سقوط شاهنشاهی هخامنشی در سال ۳۳۰ پ. م یکی از استان های آن بود. علاوه بر این، در کتیبه سنگی و سه زبان داریوش یکم در بیستون نیز از ارمنستان تحت عنوان اورارتو یاد شده است. هم چنین گذشته از دیگر کتیبه هایی که به ارمنستان اشاره می کنند، شواهد دیگری نیز از دوران هخامنشیان در دست است. برای مثال، شواهدی از استفاده مجدد از سکونت گاه هایی که سابقاً متعلق به اورارتو بوده است در داخل خاک ارمنستان امروزی دیده می شود و علاوه بر آن شواهدی نیز از وجود قصرهای گسترده و عظیم نیز در دست است. با این همه، مقبره های متعلق به آن دوره نیز بیش از سایر نقاط در خاک کشورهای ارمنستان و گرجستان امروزی کشف شده اند.

برزک، از جمله شهرهای باستانی و تاریخی منطقه کوهستانی کاشان است. این مقاله در دو بخش، به بررسی تاریخ و آثار تاریخی برزک با توجه به اسناد و مدارک بر جای مانده، پرداخته است. چون اسناد صریح و روشنی از تاریخ پیش از اسلام برزک در دست نیست، بر اساس شواهد تاریخی و فرهنگی مانند زبان، ادبیات عامیانه، باورها و آیینها تصویری از گذشته آن فراهم آمده است. اهمیت تاریخی برزک در دوران اسلامی نیز با توجه به کتیبه های بر جای مانده از دوران ایلخانی و صفوی بررسی شده است. از وضعیت تاریخی دوره قاجاری، اطلاعات موثقی در دست است. اشاراتی که در کتب این دوره به برزک شده، قابل توجه است. از جمله شرح واقعه هجوم نایبیان به این خطه و دفاع جوانمردان برزکی از آبادی و قتل ناجوانمردانه برخی از آنان و مصایب وارد آمده بر شهروندان، واقعهای نیست که از حافظه تاریخی منطقه پاک شود.در بخش دوم مقاله، آثار تاریخی مورد بررسی قرار گرفته اند؛ این آثار عبارت اند از : کتیبه ها و نقوش بر جای مانده از دوره ایلخانی و صفوی، آثار باستانی تپه قلعه، بافتتاریخی شهر، زیارتگاههای برزک از جمله زیارتگاه چهل دختران (امامزاده احمد) و امامزاده احمد از دوره صفوی، زیارتگاه سراجالدین، خانههای تاریخی موسوی، کاردان و قادری (موزه مردمشناسی). همچنین اسناد و کتیبه های موجود در موزه مردم شناسی برزک که بازماندهای از دوران ایلخانی، صفوی و قاجاری است، در این مقاله بازخوانی و معرفی شده است. بررسیهای این مقاله نشان میدهد شهر برزک از جمله مناطق مهم تاریخی و فرهنگی منطقه و شایسته توجه و نگاه عمیق پژوهشگران است.

مسجد جامع ساوه که در قرون گذشته، تعمیر، تجدید و تزیین شده است، دارای چندین محراب گچ بری از دوره های مختلف تاریخی است که با کتیبه ها و نقوش گیاهی و هندسی زیبا آراسته شد هاند. یکی از محراب های گچ بری این مسجد که به دوره سلجوقی منسوب است، ه ماکنون در موزه چهارفصل اراک نگهداری می شود و دارای ویژگی های هنری ارزشمندی است که کمتر معرفی و بدان پرداخته شده است؛ لذا هدف این پژوهش، معرفی چیستی تزیینات این محراب گ چبری ب هدست آمده از مسجد جامع ساوه و برداشت دقیق آرایه ها به منظور حفظ و احیای این تزیینات است. برای دستیابی به هدف مذکور، پرسش اصلی پژوهش چنین است: انواع تزیینات محراب گچ بری مسجد جامع ساوه( موجود در موزه چهارفصل اراک) کدام است و هر یک از آرایه ها، در کدام یک از بخش های محراب، به اجرا درآمده است؟ در این پژوهش از روش های تاریخی و توصیفی استفاده شده و شیوه گردآوری اطلاعات با استناد به منابع مکتوب و مطالعات میدانی است. نتایج این تحقیق بر این نکته دلالت دارد که علاوه بر کتیبه ها که حجم نسبتاً زیادی از فضای محراب از قبیل حاشیه های دورتادور محراب و اطراف طا قنما و حاشیه بالا و پایین نیم ستون ها را به خود اختصاص داده است؛ نقوش اسلیمی در کنار نقوش ختایی (گل و برگ) نیز؛ سهم عمده ای را در آراستگی فضای داخلی طاق نماها، حاشی ههای پهن و باریک و پس زمینه کتیبه حاشیه دورتادور محراب دارد. ه مچنین از نقوش هندسی (گره ها) نیز بر روی نیم ستو نها (پیلک ها) و لچکی طاق نمای اول استفاده شده است که بر تنوع تزیینات افزوده است.

مدرسه خان شیراز یکی از مهم ترین مدارس دوره صفوی است که از نظر معماری و تزیینات معماری، خصوصا کاشی کاری حائز اهمیت است. یکی از خصوصیات بارز در تزیینات کاشی کاری این بنا، وجود نقوش متفاوت با سبک های مختلف است. با توجه به تاریخ ساخت بنای این مدرسه و تنوع در نقوش و رنگ های استفاده شده در تزیینات کاشی کاری آن، این سوال مطرح می شود که آیا این تزیینات مربوط به دوره صفوی هستند و یا در دوره های بعد به بنا الحاق شده اند؟ همچنین ویژگی های نقوش موجود در تزیینات کاشی کاری این بنا با کدام بناها همخوانی دارد؟ هدف اصلی این پژوهش معرفی، طبقه بندی و بررسی نقوش واقع در تزیینات کاشی کاری مدرسه خان شیراز است. رویکرد این پژوهش توصیفی، تطبیقی است و اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد بیشترین حجم از تزیینات معماری مدرسه خان شیراز متشکل از کاشی های هفت رنگ قاجاری و معاصر با نقوش گیاهی، حیوانی، هندسی و کتیبه است که به مرور زمان جایگزین تزیینات دوره صفوی در این بنا شده اند. حجم اندک تزیینات باقی مانده از دوره صفوی نیز به دلیل هم زمانی ساخت مدرسه خان با بنا های مهمی چون مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام اصفهان، تأثیراتی را از این بناها، خصوصا مسجد شیخ لطف الله پذیرفته است.

کتیبه ها به عنوان عناصر معنایی و تزئینی در معماری اسلامی از ابزارهای مهم در جهت گسترش عقاید و سیاست های مذهبی حکومت ها بر مردم در دوره های مختلف به لحاظ ماهیت مکتوب خود، بیانگر اندیشه های هر عصر هستند با این ایده، تزئینات متبرکه با اسلیمی های گیاهی و نقوش هندسی و ترنج ها باهم درمی آمیختند و زیباترین آثار هنری را در مساجد به نمایش می گذاشتند. دو مسجد گوهرشاد و شاه مشهد به عنوان شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی از تزئینات و کتیبه های مختلفی با مضامین دینی شامل اسماء الهی، آیات قرآن و احادیث و روایات برخوردارند. بر این اساس، مطالعه درباره دو بنای ارزشمند (مسجد گوهرشاد و شاه مشهد) با تاکید بر تطبیق پذیری تزئینات متبرکه و مضامین آنها در مناره های این دو مسجد، هدف این پژوهش قرار گرفت. برای این منظور، مقاله حاضر از نوع تحقیقات کیفی با روش تحلیلی- تطبیقی و با استناد بر منابع کتابخانه ای، اسناد تاریخی و مشاهدات میدانی بر دو بنای مذکور به نگارش درآمد. طبق مطالعات و تحلیل های انجام شده، مشخص گردید که مناره های دو مسجد گوهرشاد و شاه مشهد در یک دوره تاریخی و معماری بنا گردیده اند و تزئینات متبرکه ی موجود در مناره های این دو مسجد از لحاظ محتوا، رنگ، رسم-الخط، اسماء الهی، کاشیکاری و ... از تطبیق پذیری بالایی برخوردارند.

مسجد یکی از مهم ترین آثار معماری در دین اسلام محسوب می شود و در طول تاریخ هنر و معماری اسلامی به عنوان بنای مذهبی و مکان عبادت همواره عالی ترین نمون ههای معماری و تزیین را ارائه می کند. آرایه های معماری دوره اسلامی گنجینه ای غنی از نقوشی هستند که افزون بر ارزش ها و زیبایی صوری بیانگر راز و رمزهای فرهنگی و دینی نهفته در خود هستند. در این راستا قرآن کریم به عنوان نماد شاخص دین اسلام مورد توجه هنرمندان بوده است؛ آیات قرآنی، نقوش هندسی و تزیینات اسلیمی با یکدیگر در آمیخته اند و زیباترین و شاخص ترین آثار هنری را در مساجدی چون نصیرالملک و مشیرالملک شیراز به نمایش گذاشته اند. این مقاله با هدف شناخت مضامین، مفاهیم و خطوط به کار رفته و دستیابی به تفاوت ها و شباهت های تزیینی و مضمونی کتیبه های این دو بنا نگارش یافته است. این پژوهش با روش تحلیلی و توصیفی و با استفاده از اطلاعات کتابخانه ای و میدانی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که کتیبه های هر دو بنا در 5 گروه قابل تقسیم و بررسی هستند، در این میان به لحاظ تزیینات (نقوش گیاهی و هندسی، خطوط کوفی بنایی، ثلث و نستعلیق) بیشترین شباهت را دارند. هر دو بنا از لحاظ نقوش تزیینات معماری به خصوص کتیب هنگاری جزء بناهای شاخص دوران قاجار هستند، اما غنای تزیینی و کتیبه های قرآنی مسجد نصیرالملک بیشتر از مشیرالملک است.

از آغاز سده بیست ویکم میلادی و به ویژه طی یک دهه اخیر، توجه پژوهشگران تاریخ بیش از پیش به اهمیت مطالعات باستان شناختی برای بازشناسی و بازنمایی تصویری دقیق تر از تاریخ تحولات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و دینی عربستان در سده های پایانی دوران باستان، که درنهایت به ظهور اسلام انجامید، جلب شده است. نتایج پژوهش های تازه که همچنان به طور فزاینده ای روبرو شدند، اثر شایانی بر شناخت عمیق تر از خاستگاه و بستر تاریخی نزول قرآن دارند و درک ما را از تحول بنیادینی که اسلام در این دوره تاریخی پدید آورده به طرز چشمگیری ارتقا می دهند. با این وجود تنوع موضوعات، تعدد پژوهش های انجام شده و چشم اندازهای متفاوت و گاه متعارض مشارکت کنندگان در این حوزه آن قدر زیاد است که ارزیابی دستاوردهای جدید برای مخاطبان کمتر آشنا چندان آسان نیست. مقاله پیش رو، مروری است انتقادی بر یکی از تازه ترین مشارکت ها در این حوزه که سال گذشته میلادی به بازار نشر علمی پیوسته است. والنتینا گراسو در تک نگاری خود با عنوان عربستان پیش از اسلام: جوامع، سیاست، گرایش های دینی و هویت ها در باستان متأخر با تکیه بر منابع کتیبه ای، باستان شناختی و ادبی تصویری جامع از عربستان پیش از اسلام در بازه زمانی قرن سوم تا هفتم میلادی به دست می دهد. احمد الجلاد، محقق جوان و پرکار در این حوزه کوشیده است با تکیه بر دانش گسترده خود مطالب کتاب را دقیق و موشکافانه بررسی کند و در خلال ارائه خلاصه ای کوتاه از فصل های کتاب، کاستی های روش شناختی در این پژوهش را آشکار سازد، ناآگاهی یا غفلت های نویسنده در مراجعه به منابع اساسی و ادبیات موضوع را یادآور شود و ساده سازی ها یا بدفهمی های او را اصلاح کند. ارزیابی نهایی الجلاد از کتاب گراسو چنین است: این کتاب می توانست مقدمه ای خوشخوان برای مخاطبان ناآشنا با مطالعات پیچیده و روزافزون در موضوع تاریخ عربستان پیش از اسلام و آغاز اسلام باشد، اگر بهتر بر منابع دست اول استوار می شد و از ارجاع گسترده تر و اخلاقی تر به ادبیات موضوع بهره مند بود. اما خوانندگان همچنان ناگزیرند به کتاب ها و مقالات پیشین مراجعه کنند تا در جریان آخرین تطورات، نظریه ها و دیدگاه های محققان این حوزه قرار گیرند.