غزل معاصر

هر اثر ادبی از دو فرم کلی به نام قالب (بیرونی) و فرم درونی (ذهنی) سامان یافته است. فرم ذهنی به عنوان یکی از ارکان اساسی شعر عبارت است از محیطی که شعر در آن حرکت می کند و پیش می رود و اشیا و احساس را با خود همراه دارد و خواننده بر انسجام و پیوند عناصر آن در سرتاسر متن با هم دیگر توجه دارد. فرم ذهنی نوعی چینش ساختار و شکل دهی به محتوای هر اثر ادبی اعم از روایت، ایماژ و معانی بوده که بسیار فراتر از قالب و شکل ظاهری شعر است. فرم های ذهنی متفاوت، باعث نو آوری در غزل با -وجود اشتراک ساختار گرافیکی غزل- می شوند. نوآوری و شکستن هنجارهای عادی و متعارف در فرم شعر، از جمله شگردهایی است که شاعر برای آفرینش شعر خود، از آن بهره می گیرد و صاحب سبکی خاص در شعر می گردد. آرش آذرپیک و محمدسعید میرزایی از غزل سرایان معاصری هستند که برای حیات بخشیدن به زنجیره کلام خود با انواع نوآوری ها در فرم ذهنی غزل، به گونه های متنوع هنرنمایی کرده اند. در این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتاب خانه ای صورت گرفته؛ انواع فرم های ذهنی در غزل مینی مال آرش آذرپیک و غزل فرم سعید میرزایی که باعث نوآوری های متنوع در غزل ادبیات ایران شده مورد کندوکاو قرار خواهد گرفت.

سؤال و جواب به عنوان یکی از رایج ترین انواع مناظره، گفتگوی بین دو نفر را با ابیاتی که با فعل «گفت» و مشتقات آن آغاز می شود، تبیین می کند. این گونه مناظره ها با خودستایی، تفاخر، سرزنش رقیب و مجاب کردن حریف همراه است و معمولاً به پیروزی یکی از طرفین مناظره منجر می شود. شاعران معاصر نیز در اشعار عاشقانه و اجتماعی خود به فراوانی از شیوه سؤال و جواب استفاده کرده اند و بیش از تفاخر و رقابت به مکالمه و تعامل و ایجاد فضایی چندصدا و گفتگومند پرداخته اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی با پاسخ به این پرسش ها که سؤال و جواب در غزل های سنّتی و معاصر چه تفاوت هایی با هم دارند و عوامل ایجادکننده این تفاوت ها چیست؟، استدلال می کند شعر معاصر به دلیل دگرگونی های حاصل از شرایط سیاسی و اجتماعی و درنتیجه تغییر جهان بینی و خطّ مشی شاعران، به سمت گفتگو حرکت می کند و هدف سؤال و جواب در غزل معاصر، روشن کردن موضوع و رسیدن به نقطه اشتراک است نه تخریب و پیروزی بر طرف مقابل و معمولاً بدون قضاوت پایان می یابد و نتیجه گیری بر عهده خواننده گذاشته می شود.

پیوند شعر، و به ویژه غزل، با همه زوایای زندگی، از پدیده های ادبیات دو قرن اخیر است. در ادبیات فارسی از دوران مشروطه خواهی به بعد و در ادبیات عربی نیز هم زمان با آن، غزل از دایره ی محدود عشق به محبوب و وصف حال وی، فراتر رفت و به موضوعات زمخت سیاسی و اجتماعی، لطافتی غزلی بخشید. این رویکرد جدید، مرز غزل و غیر غزل را در هم آمیخت. ظهور غزل سیاسی نمونه ای آشکار از این دگرگونی است. این پژوهش «غزل سروده های» دو شاعر زن «فدوی طوقان و فاطمه راکعی» را با روشی تحلیلی- مقایسه ای بررسی نموده است؛ برمبنای یافته های این بررسی می توان گفت که عشق توأم با پایداری درون مایه اصلی غزل گونه های سیاسی و اجتماعی دو شاعر است. این دو در غزل سروده های خود دایره عشق را به گستره ی زندگی وسعت بخشیده اند. سادگی، روانی، صمیمیت و احساس لطیف زنانه سرایی از ویژگی های مشترک زبان شعری دو شاعر است. این دو شاعر در دو قالب سنتی و نو شعر سروده اند. دو شاعر که از نزدیک شاهد حوادث مربوط به جنگ و روند دگرگونی های جامعه خویش بوده اند، سختی های زندگی را با نرمی غزل تلطیف نموده اند. تصاویری از وصف پایداری های مردمی در برابر بیگانگان، ستایش رهبران و شخصیت های مبارز، دعوت به بیداری و پایداری، ستایش شهادت و شهیدان و وطن دوستی در جای جای غزل گونه های این دو شاعر با زبان غزل و توأم با احساسی زنانه متجلی است.

هدف این پژوهش مطالعه نمونه هایی از غزل معاصر است که شاعر در آن می کوشد از مؤلفه های صوری و معنایی سبک هندی بهره ببرد. روش پژوهش، توصیفی تحلیلی و با ابزار کتابخانه است. این پژوهش درپی بررسی و تحلیل برجسته ترین عناصر سبک نازک خیال اصفهانی هندی در غزل متأخر معاصر است. پرسش مهم این است که «آیا پذیرفتنی است در دوره کنونی غزل که باید نیمایی یا همسو با زبان و محتوای معاصر باشد در جریان هایی به شیوه سبک هندی نظر داشته باشد؟ و در این مسیر چه عناصری از سنت سبک اصفهانی هندی در غزلْ نوآورانه، و کدام الگوبرداری ها فقط تقلیدی و کلیشه ای بوده است؟». غزل همواره درپی تجربه عوالم ذهنی و زبانی تازه است؛ به همین سبب، غزل معاصر نیز برای حفظ تازگی صورت و معنا بدین مهم دست یازیده است. حضور عناصر سبک اصفهانی هندی در بخش تأمل برانگیزی از غزل معاصر، نویدبخش نوآوری و حضور مضامین تازه و زبان همسو با عصر و نشان دهنده ماندگاری غزل با فرم و محتوای تازه است؛ اما با وجود این، در برخی بیت ها، وجود برخی ضعف های زبانی و الگوبرداری سست از ارسال المثل با مضمون سازی و کاربرد تمثیل و تشبیه شتابزده و سطحی، سبب ناهنجاری و تکراری بودن مضمون و زبان شده است.

  قرن حاضر، عصر بدعت کاری خوانده شده است و به همین سبب، تحوّلات ادبی نیز در این دوره فراوان بوده و ادبیات فارسی گسترده ترین تحول ساختاری خود را در این قرن تجربه کرده است. بنیان این نوشته نیز برگونه ای تحول ساختاری در غزل معاصر به همراه نشان دادن طرفه کاری ها در قافیه آن استوار است. در این مقاله به کارکرد قافیه مدرّج و انواع آن، قافیه آوایی، بازی با قافیه، لغزش در قافیه پرداخته شده، یافته ها نیز با آمار و ارقام در دو جدول نشان داده شده اند و در مقدمه، در چگونگی غزل معاصر سخن رفته است. براساس یافته ها «مدرّج وابسته» شگرد مطلوب غزلسرایان در قافیه به حساب می آید و «قافیه آوایی» در مرتبه دوم قرار دارد.    

غزل فارسی که روزی، تنها معطوف به مغازله به معنی خاص آن بود، بعد از گستردگی موضوعی و مضمونی که پیدا کرد به بازیابی افق های تازه ای نائل شد؛ اما به همین نسبت، آسیب هایی جدی نیز در پیکره صوری و انسجام معنایی آن ایجاد کرد. هدف این مقاله، مطالعه غزل آیینی امروز ایران از نظرگاه آسیب های مبتنی بر متن و فرامتن آن است. مسئله بنیادی مقاله، بررسی چالش هایی است که غزل آیینی امروز را به ضعف و سستی کشانده، با نگرشی به خاستگاه این آسیب ها در فرامتنی که این قالب شعری را تحت تأثیر قرار داده است. روش پژوهش حاضر به گونه استدلالی و از نوع استقرایی است. بدنه اصلی مقاله را که جامعه آماری آن، غزل های چاپ شده در مجموعه شعرهای معاصران است، بررسی منتقدانه غزل آیینی امروز از منظر آسیب های مترتب بر آن تشکیل می دهد و در پایان این نتیجه حاصل می شود که در شعر امروز به طور عام و غزل آیینی به طور خاص، هرچند رویکردهای مضمونی و به ویژه ایدئولوژیک، گسترده تر شده است، آسیب هایی بسیار جدی بر آن سایه انداخته که مانع از اقناع عمومی مخاطب خاص و عام شده است. نکته مهم تر اینکه تأثیر آسیب های فرامتنی مثل جشنواره های بی رویه عمیق و وسیع است که متن بسیاری از غزل های آیینی امروز را نیز دچار اختلال کرده است و باید ریشه بسیاری از ضعف های متن را در فرامتن آن جست.

هرمنوتیک، امروز وجه غالب تفکر فلسفی غرب و روشی بسیار مهم در مطالعات علوم انسانی است؛ چنان که در حوزه ادبیات از آن برای معناکاوی و شرح متن، با تمرکز بر فهم متن استفاده می شود. در این مقاله، غزل «عزای تو حماسه است» از حسین منزوی، به شیوه تحلیلی توصیفی  بر اساس نظریه هرمنوتیک مدرن بررسی شده است. بر همین اساس ابتدا رمزگشایی معنای ظاهر شعر صورت گرفته سپس از دلالت های تحت اللفظی به دست آمده سطوح دلالت ضمنی متن آشکارشده است. یافته های پژوهش نشان می دهد منزوی با تلفیق اساطیر، زمان ها و مکان ها را درهم شکسته منطق معمول روایت را فروریخته و درواقع اسطوره ها را به نوعی بازآفرینی کرده است. هم چنین روایت های تاریخی را در بافتی نو با ظرفیت های معنایی تازه بازتولیدکرده است. وی در رویکرد به موضوع جنگ و دفاع مقدس که بر سروده های آن دوره (دهه 60) حاکم بوده است از شگرد تلفیق اسطوره سیاوش و حماسه تاریخی عاشورا و شباهت های وقایع و افکار این دو حادثه بهره برده است تا فضا و لحن سروده های خویش را در مسیر حماسه تقویت کند و از این راه احساسات خوانندگان شعرهایش (رزمندگان جبهه ها و مردم عادی در پشت جبهه ها) را تهییج کند و آنان را به حفظ روحیه پایداری، پاسداری از میهن و حتی حفظ ارزش های مذهبی، ملی و فرهنگی خود ترغیب نماید.