خانواده اسلامی

با توجه به اهمیت خانواده در تمدن اسلامی و نقش بی بدیل این نهاد مقدس در انتقال فرهنگ و عقاید به نسل ها و همچنین تأثیر شگرف سلامتی خانواده بر صحت روحی و روانی جامعه، ارائه الگویِ مطلوبِ خانواده تراز اسلامی، می تواند گام بزرگی در جهت رشد و تکامل جامعه باشد. بدین منظور متن کتاب های «خانواده» و «مطلع عشق» که شامل بیانات رهبر معظم انقلاب در حوزه خانواده در صدها سخنرانی ایشان است و در آن ها تمامی نکات اصلی موردنظر رهبری در حوزه خانواده، جمع آوری شده اند، به روش تحلیل محتوای کیفی و با رویکرد استقرایی موردبررسی قرار گرفت. نتیجه کدگذاری باز دستیابی به ۲۰۴ کد از بیانات معظم له در باب خانواده بود که در ۳۰ مفهوم و سه محورِ «دیدگاه های نظری اسلام درباره خانواده»، «راهکارهای عملی تحکیم خانواده» و «عوامل تزلزل خانواده» دسته بندی شدند. هر یک از این محورهای کلی، زیرمجموعه هایی را دربر می گیرند. در بخش دیدگاه های نظری، «دیدگاه رهبری نسبت به زوجین» در سه بخش ترسیم جایگاه مرد، ترسیم جایگاه زن و نکات مشترک مرتبط با زوجین، «دیدگاه ایشان در باب تشکیل خانواده»، «رابطه میان خانواده و جامعه» و «ویژگی های مطلوب محیط خانواده» آمده است. در قسمت راهکارهای عملی تحکیم خانواده نیز زیرمجموعه هایی چون «تشکیل خانواده» در دو بخش ملاک های انتخاب همسر و ویژگی های جشن ازدواج اسلامی، «اقتصاد خانواده» و «وظایف اعضای خانواده» قرار گرفتند. درنهایت و در بخش عوامل تزلزل خانواده نیز زیر مقولاتی چون «موانع تشکیل خانواده» و «عوامل تزلزل خانواده پس از تشکیل آن» جای داده شدند.

هدف این پژوهش عبارت است از یک بررسی تطبیقی میان سبک زندگی خانوادگی از دیدگاه قرآن و مدرنیته؛ سؤال اصلی این است که نقاط اصلی تمایز میان آن دو کدام است؟ به این منظور، با تکیه بر روش توصیفی−تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه ای و رویکرد علمی−دینی به مطالعه آموزه های قرآن کریم و دیدگاه های اندیشمندان مدرنیته و آمارهای جوامع متأثر از آن، پرداختیم. دستاورد اصلی این تحقیق این است که هفت تفاوت عمده بین آن دو، کشف شد؛ بعضی از آن تفاوت ها عبارت است از: 1. سبک زندگی قرآنی، بر آزادی «خدامحور» و سبک زندگی مدرنیته، بر آزادی «انسان محور» مبتنی است؛ 2. خانواده، در سبک زندگی قرآنی، برخلاف سبک زندگی مدرنیته، جایگاهی والا دارد؛ 3. ساختار خانواده اسلامی بر ازدواج «شرعی و قانونی»، «خانواده دوجنسیتی» و «خانواده تک شوهری»، تأکید دارد، در حالی که در سبک زندگی مدرنیته، خانواده، از ارزش چندانی، برخوردار نیست و بشر در ساختار خانواده، آزادی کامل داشته و خانواده «هم بالینی»، خانواده «تک جنسیتی» و خانواده «چندشوهری» تجویز می گردد. براساس این تفاوت ها، تفاوت های دیگری نیز شکل می گیرد.

مدیریت خانواده، با همه محدودیت و کوچکی، ابعاد گوناگونی دارد؛ همانند ابعاد بسیار مهم اخلاقی، تربیتی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی و بهداشتی. این ابعاد در روابط حاکم بر زن و شوهر و سایر اعضای خانواده وجود دارد و تدبیر امور خانواده در این جنبه ها، ظرافتها و دشواریهای خاصی دارد و این مسئله نیز تأکیدی است بر ضرورت و اهمیت مدیریت اصولی و درست در خانواده.تدبّر در معیارهایی که اسلام در گزینش همسر بیان کرده است و نیز اوصافی که برای زنان و مردان شایسته برشمرده است، ما را به ضرورت و اهمیت مدیریتی شایسته در عرصه خانواده رهنمون می سازد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته در پی تبیین این مساله از نگاه دینی است.و به منظور جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای استفاده شده است. از این رو در پژوهش حاضر به بررسی اهمیت مدیریت در خانواده از دیدگاه اسلام می پردازیم.

بر اساس معمای ایسترلین، رفاه و آسایش خاطر مردم یک کشور بستگی کامل به تولید سرانه آنها ندارد. یکی از نظریاتی که برای حل این معما مطرح شده، نقش کالاهای غیرمادی در ایجاد رفاه است که نهاد خانواده نقش به سزایی در تولید این کالاها دارد. خانواده نه تنها محل مصرف کالاها و خدمات و عرضه کننده عوامل تولید همچون نیروی کار و سرمایه، بلکه تولید کننده طیف متنوعی از کالاهای غیرمادی - همچون حمایت عاطفی - است که موجب افزایش رفاه شده یا زمینه ساز آن هستند. اسلام از جامع ترین اندیشه هایی است که خانواده را تولیدکننده کالاهای غیرمادی می داند. خانواده در اسلام یک نهاد مقدس و دارای کارکردهای متنوعی است که مهم ترین آن ها قرارگرفتن خانواده در خدمت کمال انسان است. خانواده با قرائت اسلامی نه تنها به تولید کالاهای مادی و غیرمادی بلکه به تولید کالاهای معنوی - کالاهایی که انسان برای رسیدن به کمال خود بدان نیازمند است - نیز می پردازد. مقاله حاضر نشان می دهد خانواده ایده آل اسلامی - مرکب از زوجین و فرزندان به مثابه سخت افزار و آموزه های اسلامی به مثابه نرم افزار - با بهره مندی از لذات و ارضای امیال گوناگون خود، اولاً به آسایش خاطر دست می یابند و ثانیاً زمینه لازم رسیدن خود به کمال را فراهم می کنند. بدین ترتیب، تخریب نهاد خانواده، زمینه کاهش رضایت خاطر و کمال انسان حتی با وجود افزایش درآمد را ایجاد می کند.

با توجه به اهمیت خانواده و نقش مهمی که حمایت اعضای آن از هم در سلامت خانواده و متعاقب آن سلامت جامعه ایفا می کند پژوهش حاضر با هدف تدوین شاخصها و ترسیم الگوی کارکردهای حمایتی خانواده در اسلام مبتنی بر نظریه زمینه ای انجام شده است. این پژوهش به شیوه کیفی و با بهره گیری از تکنیک پژوهش کیفی داده بنیاد انجام شده است. بیش از 200 منبع دینی شامل قرآن کریم و نیز کتب حدیث معتبر و مشهور شیعه و اهل سنت با روش نمونه گیری هدفمند بررسی شدند و داده ها با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته و تعاملی تا رسیدن به اشباع اطلاعات گردآوری شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار MAXQDA استفاده گردید. مقوله های مرتبط با کارکردهای حمایتی خانواده تراز اسلامی استخراج و در سه مرحله کدگذاری شد. مقوله های استخراج شده پیرامون کارکردهای حمایتی ذیل دو مقوله حمایت معنوی و حمایت عاطفی استخراج شدند. زیرکدهای حمایت معنوی در حوزه روابط میان اعضای خانواده، وظایف فرزندان، وظایف پدر و مادر، و وظایف زن و شوهر ترتیب یافته اند؛ زیرکدهای حمایت عاطفی نیز ذیل روابط زن و شوهر، والدین و فرزندان، روابط اعضای خانواده، روابط خانواده با خویشاوندان، و روابط خانواده با همسایگان دسته بندی شده اند. اطلاع از کارکردهای حمایتی خانواده تراز اسلامی علاوه بر این که جنبه دانش افزایی داشته و می تواند به زوجین، خانواده ها و درمانگران خانواده کمک کند که از آنچه رفتار طبیعی و سالم است آگاه تر شوند در بخش کاربردی هم می تواند در استفاده از این معیارها برای سلامت هر چه بیشتر خانواده ها کمک کننده باشد.

یکی از اساسی ترین و ارزشمند ترین راهکارهای پایداری و استمرار ارزش های اخلاقی و دینی در جامعه، تقویت و تحکیم بنیان خانواده است. از سوی دیگر زن به عنوان الگوی همسرانه و مادرانه در خانواده مطرح است. زن است که راهبرنده، تنظیم کننده و جهت دهنده حرکت خانواده در سبک و مدل زندگی است و اخلاق و عملکرد و حتی نگرش او سایه گستر بر همسر و فرزندان خویش خواهد بود. اهمیت این مسأله سبب می گردد تحصیل معرفت نسبت به تاثیر زن در استحکام خانواده و تاثیر خانواده در تداوم سلامت اجتماع و فرایند شکل گیری این چرخه از ضروریات به حساب آید و محققین را در بررسی آن مصمم سازد. این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی به کنکاشی درباره نقش زن در استحکام خانواده اسلامی پرداخته است. از مهم ترین عوامل استحکام خانواده، ایمان به خدا، مدیریت اقتصادی خانواده، عفو و گذشت، پرهیز از کینه توزی، پرهیز از سوء ظن، احترام متقابل و مشورت است. زن قادر است با همسر داری نیکو، حسن خلق، راز داری و قناعت و عدم منت گذار ی بر همسرموجبات استحکام خانواده را فراهم آورد.