نفثهالمصدور

نفثه المصدور، اثر ماندگار ادب فارسی در عرصه نثر متکلف، مورد عنایت شارحان قرار گرفته است. از این جمله، شرحی است که حاصل مساعی امیر حسن یزدگردی است. علی رغم کوشش شارح، امکان بازبینی برای ناقدان دیگر وجود دارد. این پژوهش از نوع توصیفی و با روش کتابخانه ای تهیه گردیده و بنا به نیاز، به اسناد معتبر و قابل اعتماد مراجعه شده است. در این پژوهش ابتدا عباراتی که در شرح آن اشکالی وارد بود، مشخص و در ادامه نظر شارحِ اثر ذکر شد. پس از آن اشکالاتی که در شرح به نظر رسید با وجوه مختلف آن بیان و در پایان به نتیجه گیری و ارائه مفهوم نهایی پرداخته شد. البته برای ابهام زدایی کامل از عبارت مورد نظر، عنداللزوم، از عبارات قبل و بعد یا صفحات دیگر نیز شواهد یا عباراتی به عنوان شاهد مثال ذکر شده است. این اشکالات یا مربوط به متن اثر است یا شرحی که برآن عبارت نگاشته شده است.

نفثه المصدور، یکی از منابع مهم در نثر مصنوع و متکلّف ادب فارسی به شمار می آید. در این اثر ادبی- تاریخی که حوادث اواخر سلطنت جلال الدّین خوارزمشاه و اوایل یورش مغولان ذکر شده است، بارقه هایی از مضامین پایداری مجال بروز و ظهور یافته اند. در این پژوهش تلاش شده است، از طریق بررسی لفظی و محتوایی نفثهالمصدور به این سؤال پاسخ داده شود که آیا می توان این اثر را از آثار حوزه پایداری قلمداد نمود. با تدقیق در متن و تطبیق آن با شاخصه های پایداری، جلوه هایی از پایداری و مبارزه مشاهده می شود که هم در لفظ و هم در معنا نمود یافته است. شاخص ترین مؤلّفه ها شامل موارد زیر است: وطن دوستی، دریغ و افسوس بر گذشته، انتقاد از روزگار نا مساعد، انتقاد از بی بصیرتی حاکمان، اعتراض به نامردمی ها و دگرگونی ارزش ها. با شناسایی این شاخصه ها در ژرف ساخت و روساخت، می توان نفثه المصدور را یکی از متون حوزه پایداری معرّفی کرد. نوع پژوهش در این نوشته، بنیادی است که با روش کتابخانه ای گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

کتاب نفثه المصدور، تألیف شهاب الدین محمّد زیدری نسوی از آثار تاریخی- ادبی ارزشمند قرن هفتم است؛ این کتاب به دلیل برخورداری از ویژگی های سبکی دوره خود، دارای نثری مصنوع و فنّی است که ضمن برخورداری از صنایع لفظی و معنوی کلام، استشهاد به آیات، احادیث، مثل ها و شعرهای عربی نیز در آن به فراوانی صورت گرفته است. نویسنده برای آشکار ساختن مهارت خود در به کارگیری زبان عربی، با شگردهای مختلفی از شعر ها و عبارت های عربی در لابه لای نثر فارسی استفاده کرده است؛ این پژوهش بر آن است تا تأثیرگذاری زبان و ادب عرب را برنفثه المصدور با دیدی سبک شناسانه نشان دهد و چگونگی پیوند لفظی و معنوی شعرها و عبارت های عربی را با نثر فارسی نشان دهد و اینکه شواهد عربی چگونه توانسته اند باعث پیوستگی کلام فارسی شوند و با چه کیفیّتی این ارتباط برقرار شده است. نتایج این پژوهش توصیفی- تحلیلی به خوبی چگونگی تأثیرپذیری کتاب نفثه المصدور از زبان و ادب عرب را نمایان ساخته و نشان می دهد که شعرها و عبارت های عربی از سویی می توانند به عنوان بخشی از کلام در جمله، جایگاه دستوری چون: نهاد، مفعول، مسند، متمم، قید، مضاف الیه و... اخذ کنند یا از حیث زیبایی شناسی در قالب آرایه های ادبی و کاربردهای بلاغی – هنری مانند : تشبیه، تمثیل،کنایه، مناظره و ایهام جلوه گری کنند. از سوی دیگر،  شواهد عربی به خوبی توانسته اند ارتباطی معنایی با نثر فارسی به روش های مختلفی چون؛ تتمیم، تأکید، تنظیر ،توصیف، ملخّص و حلّ معانی برقرار کنند.

بررسی کتاب های تاریخی که ارزش ادبی فراوان هم دارند گامی بس مهم در درک زوایای ناشناخته ی این آثار ارزشمند است؛ به ویژه از لحاظ مقایسه ی ارزشی آنها با جریان ها و مکاتب مهم ادبی. در این نوشتار، نگارندگان تلاش کرده اند با رویکردی اثباتی در پی ارزیابی متن نفثهالمصدور با مکتب رمانتیسم باشند. در این مقاله پس از مقدمه، در بخش اول، نفثهالمصدور و نویسنده ی آن و در بخش دوم، مکتب رمانتیسم معرفی شده است؛ بخش سوم به همخوانی نفثهالمصدور با مکتب رمانتیسم اختصاص یافته و در پایان، نتیجه گیری مباحث مطرح شده ارایه گردیده است. شواهد، حاکی از آن است که بخش عمده ای از مختصات رمانتیسم در متن این کتاب، وجود دارد؛ هرچند که تطبیق صد در صدی دو جریان فکری- با توجه به این نکته که هر کدام، برآمده ی دو عرصه ی زمانی، مکانی و فکری جداگانه اند- انتظاری دور از ذهن می نماید.  

باسمه تعالی نقدی بر تحشیه نفثهالمصدور (1) در این مقاله، تصحیح و توضیحات استاد امیرحسن یزدگردی بر نفثهالمصدور، نقد و تحلیل شده است. با وجود هنرنمایی عالمانه استاد یزدگردی، به دلیل سنگینی و پیچیدگی متن کتاب، نکاتی همچنان مبهم مانده بود، که نقد و بازکاوی شد: برخی مواقع، شرح مفردات و جملات فارسی در بوته نقد و پژوهش قرار گرفت؛ در پاره ای موارد، واژه ها و جملات عربی و قرآنی بحث و بررسی شد؛ تصحیحِ برخی واژه ها نیز نقد و ارزیابی شد؛ نشانه گذاری که گاهی معنای جمله را به ناراستی سوق می داد، بررسی و اصلاح شد؛ نکته پایانی این مقاله، مربوط به ارجاع نادرستِ شماره بسیاری از آیات است که در متن کتاب استفاده شده است. در مباحث یادشده، نخست مطلب مورد نظر مطرح می شود؛ پس از آن، نظر شارح ارجمند ذکرشده، سپس به روش توصیف و تحلیل و با استناد به منابع معتبر و بیان استدلال، معنای ارجح و وجه درست مطلب به عنوان هدف اصلی این مقاله تبیین می شود. ضرورت انجام این پژوهش، ارزشمندی و برجستگی متن نفثهالمصدور به عنوان منبع درسی برای دانشجویان مقطع دکتری رشته ادبیات فارسی و برطرف کردن برخی از اشکالات در تصحیح و تحشیه آن است.

مقاله حاضر، نقد و تحلیل بر شرح و تعلیقات استاد امیر حسن یزدگردی بر کتاب نفثهالمصدور است. با وجود دقّت نظر و تحشیه عالمانه استاد فقید، هنوز ابهاماتی هرچند محدود در این کتاب به چشم می خورد، که این مختصرنوشتار به روشنگری ابهامات اختصاص دارد. در پاره ای موارد، مفردات فارسی و عربی کتاب نفثهالمصدور به درستی تبیین نشده است؛ گاهی ترجمه ابیات عربی و در برخی موارد ترجمه آیات قرآن به خوبی آورده نشده است. پس از طرح عبارات بحث انگیز، نظر استاد یزدگردی ذکر می شود؛ سپس به روش توصیف و تحلیل و با کمک منابع موثّق و ادلّه لازم به روشنگری راجع به ابهامات یادشده به عنوان هدف اصلی این مقاله پرداخته می شود و در نهایت، وجه درست هر کدام می آید. از علل برخی از نارسایی ها، عدم التفات به معنای دقیق و درست واژه ها و جملات در موقعیّت های خاصّ آن است. ضرورت انجام این تحقیق، اهمّیّت کتاب نفثهالمصدور به عنوان یک اثر مهم ادبی-تاریخی برای ادب دوستان و محقّقان است؛ به ویژه این که کتاب یادشده، یکی از منابع درسی در مقطع تحصیلات تکمیلی رشته زبان و ادبیات فارسی است.

در این نوشته، شرح اخیر شاهرخ موسویان بر نفثهالمصدور شهاب الدین محمد خُرَندِزی زِیدری، با شرح قبلی همین کتاب که امیرحسن یزدگردی آن را سامان داده، مقایسه شده و با شواهد مختلف نقاط ضعف و قوت هر کدام از این دو شرح مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. ثمره این مقایسه آن بوده است که در شرح آقای موسویان، نه تنها ابهامات موجود در کتاب نفثهالمصدور برطرف نشده، بلکه بر خلاف انتظار در رونویسی هایی که از متن نفثهالمصدور و شرح یزدگردی انجام گرفته، بی دقتی های بسیار موجب بروز افزایش و کاهش و اغلاط فراوان در عبارات متن شده و در شرح اثر نیز خطاهایی در اظهار نظرها صورت گرفته است.

شهاب الدّین محمد زَیدَری نَسَوی (فوت: 647؟) نفثهالمصدور را چهار سال پس از مرگ جلال الدّین خوارزمشاه در سال 632 ق. به نثر مصنوع و متکلّف در شهر میافارقین به رشته تحریر درآورد؛ تا شکایتِ آوارگی خود و ممدوحش را بر صفحات کاغذ بنگارد.  با وجود شرح ارزشمند و دقت نظر و تلاش کم نظیر استاد امیرحسن یزدگردی بر این کتاب و توضیح و شرح دیگر محقّقان محترم، با توجّه به دیریاب بودنِ معنا در نثر فنّی و متکلّف و وجود عبارات مغلق و ابهام در مرجع برخی ضمیرها، هنوز هم عبارت های مشکل باقی مانده است. در این جستار به روش استنادی  به شرح و حلّ و تکمیلِ مراد و معنای برخی کلمه ها و تعبیرها و عبارت های نفثهالمصدور پرداخته شد گاه نیز علائم نگارشی و حرکاتِ کلمه ها اصلاح گردید. پژوهش حاضر بر اساس شرح دکتر یزدگردی و به ترتیب صفحه های آن با هدف اصلاح و رفع ابهامات متن در حد مقدور انجام گرفت. سپس اگر سایر شارحان محترم در موارد مورد اشاره توضیحی داشته اند، آن نیز نقل گردید و آن گاه با توجه به سبک و سیاق عبارت و متن و با استناد به منابع معتبر تاریخی و لغوی به شرح و رفع ابهام پرداخته شد.