منظر آیینی

بیان مسأله: از دیرباز فضاهای آیینی نقش مهمی در شکل دهی به منظر شهرها و پایه های اعتقادی و فرهنگی جوامع بشری ایفا می کرده اند. به گونه ای که برخی از تاریخ دانان یکی از علل اصلی تشکیل شهر را معطوف به عملکرد آیینی و معنوی آن می دانند. فضاهای آیینی به واسطه تجربه مشارکت و هم حسی فضایی یکی از قوی ترین تجربه های فضای جمعی هستند که در فرهنگ ما ایرانیان با داشتن مناسبات نزدیک با عوامل طبیعی چون آب و درخت و بهره مندی از ماهیت جمعی و آیینی، کیفیت مثبت محیطی را برای تقویت تعاملات و روابط اجتماعی فراهم کرده و به تبع آن امکان شکل گیری ذهنیت واحد ساکنان از شهرشان را ایجادکرده اند. با آغاز دوران اسلامی مناظر آیینی به شیوه ای خاص در منظر شهرهای ایرانی تداوم یافته و زمینه ساز شکل گیری تحولاتی در کالبد شهرها، حیات اجتماعی شان، ادراکات شهروندان از آنها و به طور کلی هویت شهر ایرانی شدند. هدف: هدف اصلی در پژوهش حاضر واکاوی چرایی و چگونگی تأثیر مناظر آیینی بر هویت شهرهای ایرانی، به واسطه ادغام محتوای شکلی (طبیعی) و ذهنی (اجتماعی) مشترک آنها است. روش تحقیق: ابتدا به منظور تبیین چرایی و علت اثرگذاری مناظر آیینی، الگوی شکلی و معنایی مشترکِ طبیعت گرایانه و اجتماعی این مناظر مورد مطالعه قرار گرفته و اثرگذاری آنها بر هویت شهرها به صورت نقاط عطف اجتماعی و معنایی بررسی شد. سپس برای مشخص ساختن نحوه و چگونگی این تأثیرگذاری، مطابق با مفهوم سازمان فضایی شهر که مفهومی ذهنی و مبتنی بر ارتباطات دو جزء اصلی مرکزیت و کل های کوچک (محلات) است، حوزه اثرگذاری این مناظر بر هویت شهر در سه سطح مرکزیت شهر در شهرهای آیینی (کلان)، شبکه ای از مراکز محلات آیینی در سطح شهر (میانی) و مرکز محلات آیینیِ مستقل (خرد) مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه گیری: در بسیاری از شهرهای ایرانی، الگوی شکلی مشابه مناظرآیینی، سبب توسعه شهر و محلات آن در اطراف آنها شده و سپس با دارا بودن مشخصه ها و آثار ذهنی مشترک ناشی از ماهیت آیینی، اجتماعی و معنایی شان نقش برجسته ای را در زمینه ادراک منظر توسط ساکنین در محلات و شهرها بر عهده گرفته اند و به بخشی از وجه ممیزه شکلی و ذهنی شهر تبدیل شده اند.

ضرورت مسئله: مناظر آیینی حاصل تعامل اجتماع با محیط پیرامونی بوده و نقشی روایتگر در بازگویی وجوه فرهنگی جوامع مختلف در زمینه هایی نظیر باورها، اعتقادات و آیین ها دارند. آیین به عنوان یک مؤلفه فرهنگی، از عوامل بازشناسی یک گروه انسانی از گروه دیگر است و عامل مهمی در شکل گیری شهرهای ایرانی و حیات اجتماعی آنها به شمار می رود. برگزاری آیین ها در قالب تعامل میان انسان و محیط پیرامونی ، سبب اضافه شدن بعد معنایی به کالبد فضا شده و برهم نهی دو وجه عینی و ذهنی ناشی از این تعامل مناظر آیینی را ایجاد کرده است. از این رو منظر آیینی عامل مهمی در زمینه شناخت و ادراک منظر شهرهای ایرانی است و این مسئله ضرورت پرداختن به مناظر آیینی و آیین ها را در شناخت منظر شهرها روشن می سازد.<br />طرح مسئله: بازتاب باورهای اسطوره ای و طبیعت گرایانه ایرانیان در آیین ها، شکل گیری ارتباطی نزدیک میان مناظر آیینی و عناصر طبیعی را به همراه داشته است. صورت یافتن معنای مجرد طبیعت گرایی، به شکل همنشینی آب، درخت و مکان مقدس در مناظر آیینی دیده شده و این الگو در امتداد تکامل جهان بینی و تحولات فرهنگی و مذهبی ایرانیان استمرار یافته است. شکل برگزاری آیین ها به عنوان اعمال جمعی برخاسته از باورهای مشترک، ماهیتی اجتماعی به مناظر آیینی بخشیده؛ به گونه ای که برخی فضاهای عملکردی با پذیرش وجه معنایی برخاسته از آیین ها مبدل به فضاهای جمعی شده و بعد اجتماعی به شکل سنت تفرج-زیارت در این مناظر تجلی یافته است. در استان کرمان الگوی شکلی مشابه و طبیعت گرای مناظر آیینی در کنار تداوم ابعاد معنایی و اجتماعی، موجب شکل گیری نقاط عطف کالبدی و معنایی شده و این مناظر در قالب عملکردهای مختلف نظیر مرکز شهر، ورودی روستا، توقفگاه و... بر نحوه تعامل افراد با محیط اثرگذار بوده اند.<br />پرسش ها و روش جمع آوری اطلاعات: این نوشتار با پرسش از چرایی و چیستی اثرگذاری آیین ها و مناظر آیینی بر ادراک منظر شکل گرفته و به بررسی مشخصه های مختلف منظر آیینی و نمودهای آن در شهرها و روستاهای استان کرمان می پردازد.<br />نتیجه گیری: دو مشخصه اصلی طبیعت گرایی و جمع گرایی مناظر آیینی به شکل الگوی کالبدی و معنایی مشترک بر تعامل ایرانیان با محیط پیرامونی شان تأثیر گذاشته است. چگونگی و شکل اثرگذاری مناظر آیینی در استان کرمان در قالب نقاط عطف منظرین و عملکردهای متفاوت دیده می شود که گاه به شکل فضاهایی مستقل در بستر طبیعی دیده شده و گاه در متن شهرها، روستاها و در پیوند تنگاتنگ با سایر فضاها شکل می گیرند و در هر حال بر نحوه ادراک و شناخت منظر اثر می گذارند.

مردم ایران همواره پیوند عمیقی با طبیعت اطراف خود داشته اند و منظر فرهنگی آنها نیز در ارتباط با منظر طبیعی و متأثر از آن بوده است به گونه ای که با بررسی اماکن مذهبی ایران به هم نشینی ثابت عناصر طبیعی در کنار مکان مقدس پی می بریم. این قبیل مناظر از کارکرد مذهبی صرف خود فراتر رفته اند و تعامل میان انسان و محیط، سبب ایجاد زمینه ای بالقوه برای عملکردهای اجتماعی و تفرجی در لوای ابعاد آیینی شده است. اصل هدفمندی در انتخاب مقصد تفرجی برای مردم ایران، آنها را بر این داشته تا فضاسازی بناهای مقدس خود را با این سنت و نقش چندعملکردی تطبیق بدهند، به گونه ای که می توان این خوانش را از ساختار و سلسله مراتب ورودی و حیاط های بقعه شاه نعمت الله ولی داشت و برای هریک از این صحن ها متناسب با عناصر شکل دهنده خود، نمود رفتاری و شأن متفاوتی را تعیین کرد که در ارتباط و هماهنگ با قرارداد رفتاری ناشی از سنت زیارت-تفرج است.<br />با توجه به اهمیت مناظر فرهنگی در هویت یک ملت، حفظ و نگهداری کارکرد تفرج در کنار مزارها و بناهای مذهبی نه تنها به بقا و انتقال یک ارزش تاریخی کمک می کند، بلکه مانع از کمرنگ شدن و اضمحلال قراردادهای رفتاری ای می شود که ریشه در تاریخ و هویت آنها دارد. این نوشتار با انتخاب بقعه شاه نعمت الله ولی به عنوان نمونه موردی علاوه بر بررسی سنت زیارت-تفرج در میان ایرانیان، به تأثیر آن در مناظر فرهنگی می پردازد و سپس ویژگی های این بقعه و نقش عملکردی بخش های مختلف آن در سنت زیارت تفرج را مورد بررسی قرار می دهد. در ادامه مشاهدات میدانی نشان می دهد چگونه به علت تغییر ارزش های اجتماعی و قوانین جدید در برخورد با اماکن مذهبی، تداوم این سنت با مشکل مواجه شده و تغییر برخورد با این قرارگاه رفتاری موجب تبدیل این سنت دیرینه به یک ضد ارزش شده است.<br />  

اگر منظر طبیعی را حاصل تعامل اولیه انسان و طبیعت پیرامون بدانیم، منظر فرهنگی انتخاب طبیعت برای تعامل در طول زمان است که می تواند در دوره های مختلف علل متفاوت داشته باشد. منظر آیینی به عنوان بخش مهمی از منظر فرهنگی، عکس العمل جامعه نسبت به نیازهای معنوی اش به حساب می آید. انسان در دوران باستان در پیوندی عمیق و مستقیم با طبیعت زندگی می کرد. از این رو منظر زیستی و منظر آیینی شکل گرفته از آن دوران، متأثر از منظر طبیعی بود. این امر به ویژه در مورد منظر آیینی هنگامی اهمیت پیدا می کند که می دانیم عناصر طبیعی منظر در عهد باستان، همواره علاوه بر عملکرد خود دارای مفاهیم رمزی و معنوی نیز بوده اند؛ از این رو، ارتباط آیین با طبیعت ارتباطی مستقیم و غیرقابل تفکیک بوده است. در سرزمین گرجستان با توجه به غلبه منظر کوهستانی، کوه همواره نقشی بنیادی در ساختار زندگی جمعی داشته و به عنوان عنصری منظرین، دارای سه وجه عملکردی، معنایی و زیباشناسانه بوده است. اهمیت این سه وجه در منظر آیینی منطقه، با توجه به زمان و مکان شکل گیری منظر آیینی و سطح فرهنگی جامعه متفاوت بوده است. در این نوشتار با انتخاب سه مجموعه آیینی در مستیا، اوپلیستیخه و متسختا در گرجستان، ابتدا به مقایسه نقش کوه در شکل گیری منظر آیینی این سه مجموعه پرداخته می شود که در هریک از آنها، با توجه به ارتباط کوه با جامعه فرهنگی مرتبط با آن، منظر فرهنگی به گونه ای متفاوت شکل گرفته است. به طوری که در مستیا وجه عملکردی کوه در ایجاد نقش معنایی و شکل گیری منظر آیینی غالب بوده، در اوپلیستیخه غلبه با وجه زیباشناسانه و معناییِ کوه بوده و در متسختا مکان قرارگیری کوه به عنوان منطقه سوق الجیشی اهمیت داشته است. سپس از خلال مقایسه این سه منظر آیینی به چرایی و چگونگی ارتباط منظر طبیعی و فرهنگی پرداخته می شود.

حضور مردم در فضاهای شهری با هدف «بودن در فضا» یکی از مؤلفه های سرزندگی فضاهای شهری است که منجر به ارتقای سطح روابط اجتماعی، افزایش امنیت، ایجاد حس تعلق به مکان با امکان افزایش وقوع خاطره فردی و جمعی و کاهش جرم و جنایت در شهر می شود. فضاهای آیینی از دیرباز نقش مهمی در شکل دهی به منظر شهرها داشته اند و از قوی ترین تجربه های فضاهای جمعی و یکی از علل اصلی شکل گیری شهرها بوده اند. امروزه مؤلفه های کالبدی شهرهای سنتی، حتی در صورت بقا، فاقد پویایی و حضورپذیری هستند و فعالیت آنها تنها محدود به مناسبات خاص اجتماعی و مذهبی شده است. در بازدید میدانی دو روزه از بافت سنتی گرگان آنچه بیش از همه نظر مخاطب را به خود جلب می کند، تعدد تکایا، حسینیه ها و مساجدی است که به لحاظ قرارگیری در هسته مرکزی محلات، واشدگاه هایی با پتانسیل های اجتماعی، مذهبی و اقتصادی بالا هستند که در گذشته تجلی گاه فرهنگ، دین، حیات اجتماعی بوده و به طور کلی هویت اجتماعی مردم گرگان را شکل داده اند. حال آنکه به واسطه تغییر سبک زندگی، نیازهای مردم و الگوی شهرسازی مدرن، این عرصه ها به هسته هایی خاموش در قلب بافت سنتی و ارزشمند گرگان تبدیل شده اند. از این رو در این مقاله سعی شده با استفاده از روش توصیف و تحلیل کیفی به بررسی مناظر میراثی و آیینی شهر گرگان در متون و منایع قدیمی و جدید بپردازیم و علل تعدد مساجد و تکایا در این شهر را از میان این متون و بازدید میدانی شهر واکاوی کنیم.

بشر همواره برای به رسمیت شناخته شدن اعتقادات و باورهای خود، مفاهیم ذهنی نهفته در آنها را به گونه ای تمثیلی و نمادین و در قالب اعمالی مشخص که «آیین» نامیده می شود بیان کرده است. آیین ها نقش مهمی در بازگویی مؤلفه های فرهنگی جوامع و گروه های فرهنگی داشته و از جاذبه های گردشگری پراهمیت تمدن های کهنی نظیر ایران به شمار می روند. منظر به عنوان یک شکل چندظرفیتی شناخت، امکان آگاهی به ابعاد مهمی از گردشگری آیینی را فراهم آورده و با بازخوانی ریشه ها، قابلیت ها و گونه های مختلف آیین ها افق های جدیدی را در زمینه توسعه گردشگری فراهم می آورد. هدف از نوشتار حاضر بررسی ابعاد مختلف مناظر آیینی و استفاده از قابلیت ها و جاذبه های آن، از طریق اتخاذ رویکرد گردشگری منظر به اماکن و رویدادهای آیینی است که با بررسی نمونه هایی از مناظر آیینی ایران مورد بحث قرار می گیرد.انسان ها در طول تاریخ برای پاسخگویی به نیازهای مادی و معنایی خود دست به آفرینش اسطوره ها و به کارگیری آیین ها زده اند. آیین ها به عنوان شکل عملی باور ها دارای سه وجه کالبدی، معنایی و اجتماعی اند که از برهم نهی سه عامل انسان، محیط انسان ساخت و طبیعت شکل گرفته اند. استمرار باورها و معانی، امکان شناخت مؤلفه های فرهنگی و هویتی و بهبود کیفیت اجتماعی و مشارکتی گردشگری، ازجمله قابلیت های مناظر آیینی در بهبود تجربه گردشگری است. اتخاذ نگاه گردشگری منظر در پرداختن به نقش آیین ها، ارتقای جایگاه گردشگران از نظاره گرانی صرف به کنش گرانی در تعامل و ارتباط با محیط را به دنبال داشته که با پرسش از چیستی و چرایی آیین ها امکان شناخت و دست یابی به معانی و ارزش های فرهنگی مستتر در آنها را فراهم می آورد.

مناظر آیینی یکی از اصلی ترین ارکان گردشگری فرهنگی در کشورهاست که سالانه مخاطبان زیادی را به خود اختصاص می دهند. معمولاً فضاهای آیینی به واسطه حضور شخص تدفین شده در آن، یا نماد الوهیت بودن و یا اسطوره و داستانی که در ساخت بنای آن استفاده شده و یا حتی قرارگیری مضامین طبیعی در کنار هم، همیشه برای مخاطبان جذاب و خاص بوده است. از آنجاکه فعل گردشگری به سفرکردن و نقل مکان جهت اکتشاف مسائل و پدیده های نو می پردازد، بررسی مناظر آیینی که مناظری چند عملکری هستند و علاوه بر ارضاکردن ذهنیات مردم در حوزه معنویات و خاطره سازی از محیط، به عینیات و مسائل اجتماعی و اقتصادی اشاره دارند، ضرورتی انکارناپذیر است. لذا برای درک بهتر این موضوع نمونه موردی امامزاده محسن واقع در شهر همدان جهت بازخوانی نقش منظر آیینی در توسعه گردشگری انتخاب شده است. در این پژوهش فرض بر این است که این امامزاده به علت داشتن ویژگی هایی نظیر «تکرارپذیری در زمان و مکان مقدس«، «نماد و استعاره» و «کنش های اجتماعی» منظر آیینی محسوب می شود که با قرارگیری در طبیعت بکر و همچنین مقدس بودن بنای آن (قبل و بعد از اسلام) و حضور فعالیت های اجتماعی و اقتصادی، مجموعه ای چندعملکردی محسوب می شود و پتانسیل جذب گردشگر و توسعه گردشگری در آن به وفور دیده می شود. روش پژوهش در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و بر پایه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای از متون و اسناد قدیمی و همچنین بازدید میدانی از سایت امامزاده گردآوری شده است.

منظر آیینی ترکیبی از مکان، رویداد و نمایش است که وجه نمایش در آن قوی تر از انواع دیگر منظر است. در منظر آیینی «تماشا» و «مشارکت» رکن است. بازیگران منظر آیینی انسان های عادی هستند، تماشاگرانی که در فهم نمایش مشارکت می کنند نیز از همان جنس هستند. منظر آیینی آنچنان که در مورد اسطوره نیز صادق است، راوی تاریخ نیست؛ بلکه از تمایلات، نگرانی ها و جهان بینی های گذشته حکایت می کند. لذا داوری آن به عنوان امر واقع و روایتی از تاریخ، به نتایج ضدفرهنگی خواهد انجامید. مراسم قالیشویان مشهد اردهال، منظری آیینی است که نکته جالب آن ترکیب اسطوره های دو فرهنگ قبل و بعد از اسلام ایران در یک مراسم است. زمان رویداد، دومین جمعه ماه مهر، برگرفته از تاریخ ایام سعد ایران باستان، و ماجرای آن خونخواهی امامزاده است. نمادهای مراسم آن قدر متنوع و ترکیبی است که رمزگشایی آن ها می تواند دریچه های زیادی به شناخت فرهنگ ایران باز کند. اگرچه مراسم قالیشویان منظری تدریجاً شکل گرفته و دارای تطورات بسیار تاریخی است، اما اخیراً اقداماتی با هدف خوانش ایدئولوژیک از مراسم مطرح شده که ممکن است بُعد تاریخی و اسطوره ای آن را در مخاطره قرار دهد. باید دانست منظر آیینی الزاماً با خوانش عقلانی و فایده گرایی مستقیم قابل ارزیابی نیست؛ بلکه درست تر آن است که به عنوان نمادی از فرهنگ گذشته در ارتباط با مکان مورد توجه قرار گیرد. تلفیق نمایش چوب بدستان مراسم با هیجان نوحه خوانی و مشارکت همزمان بازیگران و تماشاچیان در مراسم، حس خاصی از یک حادثه مهم در گذشته سرزمین ایجاد می کند که ارتباط آن با خونخواهی امامزاده به مراسم سمت وسوی عدالت خواهی نیز می بخشد. سه گانه منظر آیینی قالیشویان را باید حفظ کرد.

منظر پدیده ای عینی-ذهنی است که در پی فهم انسان از محیط شکل گرفته و در بستر تاریخ و زمان اشکال مختلف به خود می گیرد. در این میان گاه منظر با مفاهیم هویت بخشی همچون فرهنگ و آیین عجین شده و جلوه های عینی و ذهنی ویژه ای را با توجه به موقعیت-های مکانی خاص، بوجود آورده است. از این رو این مقاله سعی دارد تا با واکاوی مفاهیم منظر و آیین و بازشناسی مفهوم منظر آیینی، جلوه های ظهور آن در ایران را شناسایی نماید. روش تحقیق این مقاله، از نوع کیفی است و ترکیبی از روش تحقیق تحلیلی-توصیفی و استنادی بکار برده شده است. بر این اساس با استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گیری از منابع معتبر نوشتاری، طیف گسترده ای از منابع مرتبط با منظر و آیین مطالعه گردید و با بررسی تطبیقی، به شیوه استنباطی و استنتاجی به تحلیل مصادیق ارائه شده از منظر آیینی و وجوه آن پرداخته شده است.

اهداف: تحقق تغییرات تحول آفرین برای گذار به توسعه پایدار، نیازمند نهادینه شدن پیکره بندی های فعلی و تبیین راهکارهای جدید است. فرضیه پژوهش با اتکا به اصل مجموعیت در معماری منظر، بیان می دارد که پیاده سازی آزمایشگاه زنده شهری با استفاده از پتانسیل های منظر آیینی، تسهیل فرآیندهای گذار به سوی پایداری فرهنگی و در نتیجه معاصرسازی سبز را به دنبال خواهد داشت. روش ها: آزمایشگاه زنده شهری به عنوان بستری برای استفاده از ظرفیت تجربه زیسته شهروندان و تحقق مشارکت، شناسایی می شوند. پژوهش ضمن مرور مبانی نظری پایداری فرهنگی به تبیین منظر آیینی به مثابه منظر روزمره می پردازد. سپس با مطالعه محله جماران، مصاحبه عمیق و نیمه ساختاریافته با ذی نفوذان توسعه در محله جماران، به روش تئوری زمینه ای ترتیب می دهد. پس از آن با تطبیق مقوله های حاصل از کدگذاری گفتمان های مصاحبه با نتایج خوانش بستر و تحلیل آن ها، نظریه پردازی انجام شد. یافته ها: داده های استخراجی در محله جماران، موجب شناسایی مقوله هایی شد که نقش آزمایشگاه های زنده شهری را به عنوان ساختارهایی در بستر زیست روزمره ساکنین مورد تأیید قرار دادند. الگویی که در بهره گیری از پتانسیل های منظر آیینی، به منظور تسهیل گذار به توسعه پایدار و در نتیجه معاصرسازی سبز، کارایی خود را نشان داد. نتیجه گیری: پیاده سازی آزمایشگاه زنده با به رسمیت شناختن مشارکت و تصمیم سازی افراد محلی، به واسطه منظر آیینی به عنوان امری فرهنگی، موجب تسهیل فرآیندهای گذار به معاصرسازی پایدار است. همچنین، تأثیرات آزمایشگاه زنده شهری بر بازشناخت ویژگی های بومی بستر قابل تأمل است.

آب به عنوان نخستین شرط حیات در جامعه بشری برطرف کننده نیاز های اولیه مردم بوده است. آب در ادیان و آیین های باستانی در ایران نقش مهمی در شکل دهی به منظر شهرها داشته و به عنوان عنصر طبیعی پدیدآورنده باکیفیت ترین فضاهای جمعی می توان از آن نام برد. از این رو برای آن اسطوره سازی می کردند و به جهت اهمیتی که برای این عنصر زندگی بخش قائل بودند مراسم و آدابی که در ارتباط با آن از گذشته تا کنون انجام می دادند که این امر ریشه تاریخی در اعتقادات مردم ایران و ادیان باستانی دارد. استان سمنان، به علت واقع شدن در محدوده اقلیمی گرم وخشک کویری، همواره با مشکل سختی دسترسی به آب روبرو بوده است. اقتصاد مبتنی برکشاورزی در کنار کمیاب بودن آب، موجب اثرگذاری این عنصر حیات بخش بر تمام وجوه زندگی مردم این منطقه شده است. مدیریت آب در این خطه، امری بسیارمهم، در ساختار شهر و رفع نیازهای مردم تلقی گردیده و نیاز به آب به عنوان عنصری که خود رافع سایر نیازهاست، موجب توجه ویژه مردم به این عنصر شده است. از این رو به نظر می رسد آب با فاصله گرفتن از ماهیت عملکردی خود، به عنصری مقدس و قابل احترام تبدیل شده است. با توجه به بازدید میدانی از بافت تاریخی شهر سمنان و دامغان آنچه بیش از همه نظر مخاطب را به خود جلب می نماید، نقش آیینی آب در شکل دهی به شهر سمنان و دامغان است که از لحاظ عینی-ذهنی بر منظر شهر بسیار تأثیرگذار بوده و در کنار عملکرد صحیحی که در سطح شهر داشته است کیفیت فضایی متفاوتی را در محلات شهر ایجاد کرده است. لذا این پژوهش به دنبال بررسی موشکافانه نقش آیینی آب در شکل گیری منظر شهر سمنان و دامغان است.