حمام های تاریخی

حمام ها ازجمله بناهای غیرمذهبی ایران هستند که در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس ازآن موردتوجه قرار می گرفتند. ازاین رو همواره معماری منحصربه فردی داشته اند و آثار به جامانده از آن ها در گوشه و کنار ایران حاکی از این میزان توجه است. با توجه به این امر که حمام ها از دیرباز اهمیت فراوانی داشته اند و استحمام شامل مراحل مختلفی بوده است، بنابراین حمام های سنتی ایران همواره دارای فضاهایی با عملکردها و خصوصیات متفاوت بوده اند که قرارگیری این فضاها در کنار یکدیگر و نسبت ها و تناسبات در کالبد معماری حمام ها تابع موقعیت اقلیمی و جغرافیایی حمام، موقعیت شهری و ... بوده است. این مقاله پس از بیان تاریخچه حمام ها و ویژگی معماری آن ها در دوره های مختلف با بررسی نمونه موردی حمام حسن خان کرمانشاه در تلاش است تا کاربری فضاهای آن را به گونه ای معاصر سازی کند که علاوه بر آنکه فرهنگ گذشته را زنده نگه می دارد با توجه به نیازهای امروز نیز قابل استفاده باشد.

اهمیت اجتماعی برخی از مکان ها در زندگی مردم، از دیرباز موجب شکل گیری فرهنگ خاصی در این مکان ها شده است. فرهنگی که در گستره تعاملات اجتماعی مردم شکل گرفته و در تاروپود زندگی آن ها ریشه دوانده است. حمام ها یکی از مکان هایی هستند که به واسطه حضور اقشار اجتماعی مختلف، جایگاه شکل گیری آداب فرهنگی و محل گسترش برخی از مشاغل خاص بوده اند. در این پژوهش که با هدف شناختن جایگاه حمام در زندگی مردم، به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع اسنادی و کتابخانه ای، انجام پذیرفته است، تلاش گردیده تا بدین پرسش اساسی پاسخ داده شود که؛ حمام در بافت تاریخی - اجتماعی قدیم ایران، چه جایگاهی داشته است؟ لذا در این پژوهش در دو بخش اصلی: ویژگی های حمام به عنوان یک سازه معماری، و فرهنگ حمام و آداب رایج در آن، بدین مسئله پرداخته شده است. نتیجه این بررسی ضمن این که نشان از اهمیت حمام در بافت شهری قدیم ایران دارد، نشان از گسترش باورها و آداب خاصی نیز دارد که نه تنها در معماری فضای حمام، بلکه در رفتار و منش مردم در این مکان نیز قابل مشاهده است.

نقش گلدان انتزاعی با گل های ختایی در عصر صفوی و گلدان واقع گرا با گل های طبیعی قاجاری از نقوش پرکاربرد در کاشی کاری این دو دوره محسوب می شوند. در حال حاضر یک مورد نقش گلدان انتزاعی واقع در حمام شاهزاده ها و یازده مورد نقش گلدان واقع گرا با گل های طبیعی در کاشی کاری حمام های تاریخی ایران باقی مانده است. نقوش گلدانی در کاشی کاری حمام های ایران چه ویژگی هایی دارند؟ نقش گلدانی حمام شاهزاده ها در مسیر تحول نقوش گلدانی انتزاعی عصر صفوی چه جایگاهی دارد؟ هدف مقاله، معرفی و مطالعه ی نقوش گلدانی در کاشی کاری حمام های تاریخی ایران در دوره ی صفوی و قاجار است. بر اساس مطالعات انجام شده نقش گلدانی حمام شاهزاده ها، ساختاری مشابه نمونه های اواسط عصر صفوی دارد و احتمالاً قدیمی ترین نمونه ی به جای مانده از کاربرد نقش گلدان انتزاعی در کاشی کاری حمام های ایران است. ترسیم واقع گرایانه بدنه ی گلدان، پیچ وتاب کم ساقه ها و اهمیت گل ها، نقش زیرگلدانی و تأکید بر شاخه ی مرکزی از ویژگی های این نمونه هستند. همچنین به نظر می رسد نقوش گلدانی در شهرهای مختلف، دارای ویژگی های مختص به خود مانند تفاوت در فرم گلدان، قاب بندی کاشی ها و شیوه ی ترسیم گل ها هستند. نقوش گلدانی با گذشت زمان شلوغ تر و پرکارتر شده اند و برخی تفاوت ها در شیوه ی ترسیم نقوش گلدانی قاجاری در حمام ها باعث می شود احتمال وجود سبک محلی خاصی برای طراحی و ترسیم نقوش گلدانی در کاشی کاری حمام ها مطرح شود. این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی و شیوه ی میدانی - کتابخانه ای انجام شده است

پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی با تکیه بر روش اسنادی _ میدانی انجام شده است به بررسی جایگاه و ارزش حمام های ایرانی در شکل گیری تعاملات اجتماعی به عنوان مکان های سوم دنج پرداخته است. نتایج نشان داده است حمام های تاریخی ایرانی به عنوان آثاری تاریخی نقش بسیار مهمی در شکل گیری تعاملات اجتماعی، حفظ فرهنگ و تمدن ایرانی داشته اند. این حمام ها با داشتن معماری، گچ بری، نقاشی های اسطوره ای و مذهبی در کنار دیگر آثار تاریخی در مراکز جمعیتی همچون مسجد، بازار و ارگ حکومتی (مشخصه های اصلی شهرسازی ایرانی-اسلامی) قرار دارند. حمام های تاریخی به عنوان فضاهای عمومی جزو میراث فرهنگی ملموس به شمار می آیند که اندیشه حاکم بر مفاهیم زیبا شناختی نقاشی، هنرهای ظریف حمام و به خصوص دنج بودن آن ها جهت برقراری تعاملات اجتماعی گفتمان، میراث فرهنگی ناملموس حاکم بر آن ها هستند.

درگذشته، حمام ها مکانی برای حضور اقشار مختلف جامعه بودند و دیوار حمام ها با کاشی های الوان و نقوش متنوع زینت یافته بود. نقوش انسانی ترسیم شده روی این کاشی ها، یکی از شاخص ترین عناصر منعکس کننده شرایط اجتماعی، فرهنگی و هنری جامعه هستند. این نقوش با مضامین متنوع و شیوه های طراحی متفاوت همواره موردتوجه قرار داشته اند. در این مقاله، با هدف بررسی نقوش انسانی ترسیم شده بر کاشی کاری حمام های تاریخی شهر اصفهان و ویژگی های آنها از آغاز دوره صفوی تا پایان دوره قاجار، به معرفی و مطالعه آنها پرداخته و کوشش شده با بیان مشترکات و تفاوت های نقوش انسانی روی کاشی های حمام های اصفهان و بررسی ارتباط این نقوش با نگارگری این دوره، شاخصه های نقوش انسانی در کاشی کاری حمام های تاریخی شهر اصفهان ارائه شود. در راستای این هدف، پاسخ به این پرسش ها مدنظر قرارگرفته است: نقوش انسانی به کاررفته در کاشی کاری حمام های اصفهان چه مضامین و ویژگی هایی دارند؟ این نقوش در بازه زمانی موردبررسی، چه تغییراتی نموده و تحت تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ علاوه بر شناسایی ویژگی های نقوش انسانی مانند استفاده فراوان از مضامین درباری و استفاده نکردن از برخی مضامین مانند مضامین اساطیری و پهلوانی، نتایج نشان دهنده تأثیر مستقیم نگارگری مکتب اصفهان و نقاشی قاجاری، بر نقوش انسانی در کاشی کاری حمام های اصفهان است. استفاده از نقوش انسانی به عنوان موضوع اصلی تابلوها، شیوه رنگ آمیزی کاشی ها، کیفیت خطوط و طراحی نقوش در ترسیم عضلات و لباس ها، تأثیر از جریان غرب گرایی، نحوه ترسیم پیکره ها و چهره ها همگی نشان دهنده همراهی هنرمندان نگارگر و نقاشان روی کاشی و تأثیرپذیری نقوش انسانی کاشی حمام ها از نگارگری است. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و شیوه میدانی- کتابخانه ای انجام گرفته است.

حمام یا گرمابه علاوه بر کارکرد اصلی خود به عنوان محلی برای شست وشو و پاکیزگی، دارای کارکردهای جنبی دیگر، از قبیل فضای شکل گیری تعاملات اجتماعی نیز بوده است. بنابر شواهد تاریخی ساخت حمام های عمومی از دوره هخامنشیان در ایران رایج بوده و با ورود اسلام به ایران با پیداکردن جنبه آیینی اهمیت این نوع بناها افزایش پیدا کرد؛ به طوری که حمام های گوناگون و زیادی در کنار مجموعه بازار و مساجد شهرهای مختلف ساخته شدند. با توجه به پراکندگی حمام ها در دوره اسلامی در گستره ایران و نظر به ثبات نسبی باورهای آیینی اسلامی درباره استحمام، یکسان بودن کارکردی فضاهای داخلی این بنا قابل توجیه است، اما با بررسی ابعاد کالبدی می توان به تفاوت در تناسبات موجود در ریز فضاهای بنای حمام در اقلیم های مختلف پی برد. با توجه به این موضوع و با هدف کشف دلایل شکل گیری این تفاوت ها، پژوهش حاضر با استفاده از اسناد کتابخانه ای و روش تحقیق توصیفی تحلیلی، ضمن تبیین تناسبات کالبدی موجود در بنای حمام های تاریخی واقع در اقلیم های گرم و خشک و سرد و کوهستانی، به بررسی و تحلیل کم و کیف تناسبات شکل گرفته متأثر از شرایط اقلیمی در آنها پرداخته است. به عنوان نتیجه در کالبد حمام های واقع در اقلیم یکسان، تناسبات مشابه قابل رؤیت است. با توجه به یکسان بودن عملکرد فضاهای داخلی در بنای حمام، این گونه به نظر می رسد که معمار با ایجاد تناسبات منحصر به اقلیم در فضاهای اصلی و کریدورها سعی داشته بر چالش های مرتبط با انرژی و همسازی با اقلیم فائق آید.