فرهنگ نقد

هدف از این پژوهش بیان ویژگی های فرهنگ نقد و گفت وگو میان صاحب نظران علوم انسانی ایران است. این تحقیق از نوع تحقیقات کمی، توصیفی، و تفسیری است و در آن از روش اسنادی و تکنیک تحلیل محتوا استفاده شده است. جمعیت آماری این پژوهش کلیه نقدها، گفت وگوها، نامه ها، و جوابیه های انتقادی منتشرشده در نشریات تخصصی علوم انسانی از سال 1385 تا 1391 است. روش نمونه گیری هدف مند (تعمدی) است و حجم این نمونه برابر 45 متن انتقادی یعنی حدود 200 صفحه است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ویژگی های فرهنگ نقد و گفت وگوی صاحب نظران علوم انسانی بیش تر مخرب در مقابل سازنده، عقلانی ادراکی در مقابل احساسی، و منبع محور در مقابل پیام محور است.

هدف از ارائه این مقاله، بررسی چالش ها و راهبردهای اخلاق نقد متون علمی در علوم انسانی است. روش مطالعه در این مقاله به صورت مروری و کتابخانه ای است. پرهیز از نقد سخنگو به جای نقد سخن و احتراز از مغالطه انگیزه و انگیخته از شرایط نخستین نقد بی طرفانه است. یکی از مهم ترین عوامل نقد بی طرفانه، توجه به اصل تقدم فهم بر نقد است. شتاب زدگی در مقام نقد، مانع فهم ناقد از سخن مورد انتقاد می شود و اصرار جزم گرایانه بر نقد سبب فهم نادرست آن می شود. یکی از اصول اخلاق حرفه ای در پژوهش اصل تقدم فهم بر نقد است، زیرا شتاب زدگی و نقد عاری از فهم، دو عارضه غیراخلاقی دارد: عارضه اول سوق دادن فرد به سوی باورهای ناسنجیده است و دومین عارضه، تعدی به حقوق صاحب دیدگاه مورد نقد است. نقد شتاب زده و بدون فهم دقیق، به تخطئه پرداختن غیر اخلاقی است. ناقد باید در زمینه مورد نقد، دارای تخصص، بینش و اطلاعات روزآمد باشد. هر ادعای منتقد یا باید پشتوانه ای از منابع مستند داشته باشد، یا با استدلال های منطقی و علمی او همراه شود. به بیان دیگر، عمل نقد در واقع، کاری علمی و در صورت لزوم، پژوهشی است. از اخلاق نقد و صلاحیت اخلاقی ناقد، آن ویژگی ها و خصلت های اخلاقی و رفتاری ناقد است که بر کیفیت نقد او و دیگران و یا بر آزادی و سلامت فضای نقد اثر می گذارد.

اگرچه نقد زیربنای رشد، توسعه، و بالندگی فردی و اجتماعی است، اما این امر به فرهنگ مسلط و فرایند منطقی جامعة علمی تبدیل نشده است. چنین وضعیتی دلایل گوناگونی دارد. یکی از این دلایل مفروضات زیربنایی یا پارادایم حاکم بر جامعة علمی است. بنابراین، هدف از نگارش این مقاله تحلیل فرهنگ نقد و تبیین این فرهنگ براساس سه پارادایم مسلط علمی، یعنی مدرنیسم، پست مدرنسیم، و آشوب و پیچیدگی است. بنابراین، از روش پژوهش استدلال استنتاجی استفاده شد. جامعة آماری دربرگیرندة کلیة کتاب ها، مقالات، مطالعات، و پژوهش های مرتبط با موضوع بود که حداکثر ممکن منابع به روش نمونه گیری هدف مند برای نمونه انتخاب شدند. اطلاعات ازطریق سیاهة یادداشت برداری گردآوری و سپس به روش کلامی و تحلیل محتوای کیفی تحلیل شد. یافته ها نشان می دهد که مدرنیسم فقط نقد به منزلة قطعیت نظریه ای را ممکن می کند که برداشتی منفی، سطحی، و ناسازگار با روح نقد محسوب می شود. بنابراین، فرهنگ نقد در این پارادایم شکل نگرفته و نهادینه نخواهد شد. پست مدرنیسم نیز بستر یا فرصت چندانی برای نقد مهیا نمی کند. اما آشوب و پیچیدگی بستری بسیار مناسب برای شکل گیری، ترویج، و نهادینه شدن فرهنگ نقد است؛ زیرا، ویژگی ها و مفروضات آن تبیین مناسبی از مفهوم ویژگی ها و انواع سنت های نقد ارائه می کنند. بنابراین، شکل گیری، ترویج، و نهادینه سازی فرهنگ نقد نیازمند گذار پارادایمی از مدرنیسم و پست مدرنیسم به آشوب و پیچیدگی است.

هدف پژوهش حاضر ارزشیابی عملکرد شورای بررسی متون در توسعه فرهنگ نقد متون و کتب بود. لذا از روش ترکیبی استفاده شد. جامعه آماری شامل کلیه صاحبنظران و دست اندرکاران و نقدهای شورای بررسی متون و همچنین سایر نهادها و نشریات در دهه 1390 بود، که در بخش نقدها، حداکثر ممکن مقالات و کتابهای نقد شده و در بخش صاحبنظران و دست اندرکاران، 24 رئیس، عضو و داور گروه های 17گانه شورا و همچنین 10 مصاحبه درج شده در کتاب بازخوانش شورا به روش نمونه گیری هدفمند به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از چک لیست بررسی اسنادی، پرسشنامه بازپاسخ و سیاهه یادداشت برداری استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها نیز از طریق جداول توزیع فراوانی، آزمون های کای اسکوئر و دوجمله ای و تحلیل محتوای کیفی صورت گرفت. براساس یافته ها شورای بررسی متون در 5 معیار از 6 معیار ارزشیابی عملکرد خود، نمره قابل قبولی دریافت و عملکرد مثبتی داشته است. البته در هر یک از معیارهای مذکور، کاستی هایی نیز وجود داشت و برای بهبود و ارتقاء وضعیت شورا در آنها پیشنهاداتی ارانه شد. برای تقویت عملکرد شورا، بازتعریف دامنه اعضاء آن و بهره گیری از پیشرفت های فنآوری های اطلاعاتی و ارتباطی برای انتشار و اطلاع رسانی درباره فعالیت های شورا پیشنهاد می شود.

رویکرد حاکم بر این پژوهش، کیفی است و با مشارکت 28 نفر از دانشجویان سال آخر (نیمسال هفتم و هشتم) رشته های علوم انسانی که از طریق روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده بودند، انجام گرفته است. شواهد و اطلاعات مورد نظر با استفاده از مصاحبه های عمیق نیمه ساختار یافته جمع آوری و از طریق روش هفت مرحله ای کلایزی مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار گرفتند. یافته های حاصل از بررسی تجارب و ادراکات دانشجویان در مورد فرهنگ نقد نشان داد که مجموعاً این حوزه فرهنگی مهم در دانشگاه ها با دو نوع مانع اصلی یعنی چالش های فرادانشگاهی و موانع درون دانشگاهی مواجه است. چالش های فرادانشگاهی، تأثیر واقعیات و شرایط کلان اجتماعی و فرهنگی جامعه بر فرهنگ نقد در دانشگاه و ادراک آن توسط دانشجویان را مورد توجه قرار می دهند و موانع درون دانشگاهی، شامل عوامل آموزشی و متغیر های مرتبط با محیط داخلی دانشگاه ها در این زمینه است. تلاش منسجم و برنامه ریزی شده جهت مقابله با موانع یادشده می تواند بستر های لازم برای نقش آفرینی دانشگاه ها در حوزه های مختلف به ویژه عرصه فرهنگی، فکری و اجتماعی را فراهم کند.