سواد رسانه ای انتقادی

در این مقاله به توانمندی زنان در فضای سایبر پرداخته شده است. مطالعه توانایی زنان در فضای سایبر از این جهت است که این فضا شرایط لازم برای مشارکت زنان فارغ از برخی محدودیت های دنیای واقعی را فراهم می کند که این امر می تواند به توانمندی فردی بینجامد. آن ها می توانند با داشتن مجموعه مهارت ها و انگیزه لازم مسیر را برای استفاده از اینترنت در جهت منافع خود و تولید محتوا هموار کنند. همچنین با رساندن صدایشان به گوش دیگران امکان تغییر و اصلاح کلیشه های قالبی و ایماژهایی که به آن ها نسبت داده می شود را عملی می سازند. اما آن ها برای عملیاتی کردن امکان استفاده از اینترنت در جهت هر آنچه که می خواهند، نیازمند مؤلفه هایی هستند. به همین دلیل برای شناسایی این مؤلفه ها و تأثیر آن ها بر توانمند شدن فردی زنان در استفاده از فضای سایبر، پرسشنامه ای آنلاین طراحی و تنظیم شد و در اختیار زنانی که در فضای سایبر به انواع فعالیت ها می پردازند، قرار داده شد. بعد از تکمیل پرسشنامه ها، تعداد 429 پرسشنامه با استفاده از نرم افزار Spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته نشان می دهد متغیرهایی همچون هدفمندی فعالیت، میزان آشنایی نسبت به زنان فعال، میزان فعالیت و سواد رسانه ای انتقادی در بخش مصرف و تولید، توانمندی زنان در استفاده از فضای سایبر را افزایش می دهد.

در دنیای امروز رسانه ها به یکی از اجزای اصلی جوامع بشری تبدیل شده اند، بنابراین آموزش سواد رسانه ای یکی از ملزومات اساسی برای همه مخصوصاً مخاطبان جوان محسوب می گردد. هدف اصلی از آموزش سواد رسانه ای را می توان دسترسی، تجزیه وتحلیل و تولید ارتباط در اشکال گوناگون رسانه ای و مصرف انتقادی محتوای رسانه ها، کسب مهارت در مدیریت اطلاعات، شناخت تأثیرات ممکن در استفاده از رسانه ها و افزایش پتانسیل جهت انجام گفتمان دموکراتیک در جامعه جهانی دانست. اگر سواد رسانه ای را علم تنظیم کننده روابط میان مخاطب و رسانه ها بر اساس هنجارهای درونی شده بدانیم، نباید از بررسی جایگاه آن در سیاست های رسانه ای کشورها غافل شویم. در این پژوهش، بر اساس اصول برنامه سواد رسانه ای انتقادی و مؤلفه های مطرح در آن و روش اسنادی- تحلیلی، اسناد وزارت آموزش وپرورش به عنوان یکی از مهم ترین نهاد فرهنگی و آموزشی موردبررسی و تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می دهد که بیشترین میزان توجه در اسناد وزارت آموزش وپرورش، از میان مؤلفه های سواد رسانه ای انتقادی، تنها به مؤلفه فهم و درک انتقادی بوده و برای ارتقای مؤلفه توانایی ارتباطی، هیچ سیاستی تدوین نیافته است.

این پژوهش، با هدف کمک به اصلاح الگوی مصرف رسانه ای دانش آموزان و ارائه یافته ها به وزارت آموزش و پرورش برای بهره گیری در فرایند بازتولید کتابهای درسی انجام شده است. روش پژوهش، کیفی بوده و گردآوری اطلاعات با روش مصاحبه عمیق انجام شده است. مصاحبه شوندگان از میان نخبگان صاحب نظر در سه حوزه فرهنگ، ارتباطات و آموزش و پرورش با روش نمونه گیری هدفدار انتخاب شده اند. فرایند تجزیه و تحلیل اطلاعات، با بهره گیری از شیوه های موجود در نظریه زمینه مبنا انجام شده است. یافته های پژوهش در قالب مدلی مبتنی بر برنامه درسی ارائه شده است. یافته های پژوهش نشان می دهند که در بخش روشهای یاددهی-یادگیری ریزمؤلفه هایی همچون یادگیری در محیط اجتماعی آموزشی و پرورشی و تمرین انواع تفکر (انتقادی، خلاق و مراقبتی) با تمرکز بر تفکر خودآگاهانه، به دست آمده است. در بخش سرفصلهای محتوای درسی، ریزمؤلفه هایی همچون مهارت تشخیص تأثیرات محتواهای رسانه ای و اتخاذ موضع فعال در برابر رسانه ها و آگاهی نسبت به مؤلفه های هویت اسلامی- ایرانی نتیجه گیری شده است. در بخش اهداف نیز تواناییهای شخصی همچون انتخاب آگاهانه و تفکر انتقادی و نیز مهارتهای ارتباطی همچون نشانه شناختی و فرهنگ شناختی در کنار قابلیتهایی همچون توانایی محافظت از باورهای اسلامی- ایرانی و توانایی شناخت و بررسی مصادیق فرهنگی به دست آمده است. در مرحله ارزشیابی نیز میزان دستیابی به تواناییهای شخصی و مهارتهای ارتباطی دانش آموزان در موقعیت مورد آزمون قرار گرفته می شود.

تحقیق حاضر با تمرکز بر نظریه سواد رسانه ای انتقادی که به طور خاص به جنبه انتقادی سواد رسانه ای می پردازد، سعی دارد تا علاوه بر افزودن ادبیات نظری، گام های مفیدی را برای فعالیت در این عرصه بردارد. گسترش مهارت های سواد رسانه ای برای حفاظت از شهروندان در برابر اثرات مخرب پیام های رسانه ای، یکی از مهم ترین ابزارهای نهادهای سیاست گذار در عرصه آموزش هر کشوری است. متاسفانه این مهم در ایران مورد توجه قرار نگرفته است. شش مصاحبه بر اساس فیلم کرش با دانشجویان کارشناسی ارشد تحقیق در ارتباطات دانشکده صدا و سیما ج.ا.ا. به عنوان کارشناسان عرصه رسانه انجام شد. سوالات بر مبنای مفاهیم پنج گانه سواد رسانه ای انتقادی (عدم شفافیت، رمزها و قواعد، رمزگشایی مخاطب، محتوا و پیام، انگیزه) و البته فیلم کرش تنظیم شده بودند. با انجام این تحقیق، عدم انسجام در آموزش انتقادی و در نتیجه توانمندی انتقادی نامتوازن دانشجویان در هنگام مواجهه با پیام، آشکار شد.

مقاله حاضر روایتی تاریخی از تجربه سیاستگذاری در حوزه سواد رسانه ای در چهار کشور ارائه می دهد. دو کشور آلمان و انگلستان، به عنوان کشورهای پیشرو در حوزه سیاستگذاری های ارتقای سواد رسانه ای و دو کشور هند و اردن، به عنوان کشورهای مشابه با ایران انتخاب شده اند. نتایج این مطالعه تاریخی تطبیقی نشان می دهد که سیاستگذاری های ارتقای سواد رسانه ای در کشورهای پیشگام، به مرحله آموزش های همگانی سواد رسانه ای رسیده است. در ادامه، نگاه به مخاطب در سیاست های ارتقای سواد رسانه ای کشورهای پیشرو در حوزه سواد رسانه ای، از مخاطب منفعل به مخاطب فعال و در نهایت، مخاطب به منزله شهروندی کارآمد و مسئول تبدیل شده است. در مقابل، در دو کشور در حال توسعه و مشابه به ایران، سیاستگذاری ارتقای سواد رسانه ای هنوز در پارادیم «مهندسی فرهنگی» و الگوهای سیاستی «دستوریِ از بالا به پایین» درجا می زند. در بخش نهایی مقاله حاضر، از «دانشی فرهنگی» سخن به میان می آید. این دانش فرهنگی از دل ارتقای سواد رسانه ای شهروندان ایرانی و از خلال ارتقای مداوم آگاهی های سیاسی اجتماعی آنان حاصل می شود؛ دانشی که شکل گیری و انباشت آن، نیازمند فراوری از پارادایم رسانه ای حمایت گرایانه ای است که بر فضای رسانه ای کشور حاکم است.