ملفوظات

امیر عجم الدین حسن علاء سجزی، که از اصل و ریشه سیستان است ،در شهر بدیوان(هند) در سال651 هجری قمری متولد گردید. پس از تحصیلات ابتدایی به دهلی مهاجرت نمود و در سلکِ خدمتکارانِ شهزاده محمد بن بلبن(والی ملتان)درآمد. در حلقه احباب حسن سجزی نابغه آن عصر امیر خسرو دهلوی و مورخ با استعدادِ آن زمان ضیاء الدین برنی قرارگرفت. به برکت معیت و مصاحبت و دلالت امیر خسرو، حسن سجزی نیز در زمره مریدان یکی از خدمت گزاران و حلقه به گوشانِ حضرت نظام الدین اولیا واقع گردید. اثرِ معروفش«فوایدافؤاد» از بهترین شرحِ احوال و آثار حضرت نظام الدین اولیا به شمار می رود به حدی که امیرخسرو آرزو داشت کاش حسن سجزی کتاب مذکوررا به مـن می بخشید وبه جای آن تمامی نوشته هایم از جمله منثورات و منظوماتم را قبول می کرد، برایم نیکنامی و خوش بختی بود! حسن سجزی برای غزلیات پُر هیجان و پُرالتهاب عاشقانه ای که به سبکِ زیبا و شیوه و آهنگِ شیرین صورت نگارش کرده است، عنوان«سعدی هند» کسب نموده است. مخدوم الملک شیخ شرف الدین احمد منیر، متولد سال661 هجری قمری، معاصر حسن سجزی، متوطن قصبه منیر در استانِ یهار(هند) عالم متبحر، صوفی نامدار و شهیر و نثر نگار بی مثال فارسی بوده است، افکار عارفانه و نگارشات و مطالب متصوفانه اش مورد تحسین افهام گرم و پذیرای عموم جهانیان قرار گرفته آثار نثر وی را می توان در چهار طبقه درجه بندی کرد: 1- تالیفات 2- مکتوبات 3- رسائل 4- ملفوظات از آثارِ معتبر آنجناب که درین زمانه در دست داریم عبارت است از: الف- سه مجموعه مکتوب ب- چهارده رساله ج- ده مجموعه ملفوظات د- مطالب الطالب(شرحِ آداب المریدین) درین مقاله سعی شده است که مقایسه تطبیقی افکارِ متصوفانه و سبک نگارش فارسی این دو شخصیت معروف تا جایی که در توان باشد به وضوح تقدیم داشته شود.

زبان فارسی در قرن 13 به بنگال آمد و تا سال 1837 دوام یافت تا اینکه سرانجام در این سال بعنوان زبان رسمی هندوستان لغو گردید. در این محدوده زمانی طولانی ششصد ساله هزاران کتاب به زبان فارسی به رشته تحریر درآمد و دهها و صدها شاعر اشعارشان را به این زبان شیرین سرودند. در این دوران، زبان و ادبیات فارسی به نهایت شکوفایی خود رسید و میزان قابل توجهی از آثار خطی، سند، نقاشی های مینیاتور و دیگر صنایع دستی را برای بنگال به میراث گذاشت تا برایش مرکز سونار بنگلا را بوجود آورد. تهیه و گردآوری مقادیر بسیاری از آثار خطی توسط مامورین هندی و بریتانیایی باعث بوجود آمدن مجموعه کتابخانه ای شد که می تواند مرکز تحقیقاتی باشد در زمینه مطالعات آثار ادب فارسی ونه فقط در بنگال بلکه در سطح بین المللی . فهرستنویسی و طبقه بندی این مجموعه ها باعث شد که آثار ارزشمند ادبیات فارسی برای همیشه حفظ شود. مهمترین آثار خطی فارسی را می توان در انجمن آسیایی، یادمان ویکتوریا، کتابخانه ملی و کتابخانه کاخ هازار دوواری مرشدآباد و سایر نقاط مشاهده کرد. هر چند آثار این مجموعه ها تا اندازه ای توسط فهرستنویسان این مراکز طبقه بندی شده است ولی بسیاری از آنها هنوز نیازمند طبقه بندی دقیق، مراقبت و ذخیره سازی صحیح می باشند. ولی ارزش واقعی آنها در استفاده از آنها در بررسیهای فرهنگی است. به قول معروف: « ارزش دسر ، به خوردنش است .»

در اواخر قرن ششم قمری هنگامی که بیشتر طریقه های صوفیانه بزرگ در نواحی مختلف جهان اسلام در حال شکل گیری بودند، طریقه چشتیه نخست در هند پا گرفت. خاستگاه طریقه چشتیه، شهر چشت در افغانستان بود. به مرور، تعالیم شفاهی چشتیان، آنگونه که در «ملفوظات» بروز یافته است، قالب مکتوب معتبری یافت. گذر از قالب شفاهی به قالب مکتوب در سبک های ادبی گوناگونی انعکاس یافت که با مخاطبان متفاوت تناسب داشت. دلیل اصلی رواج آغازین متون ملفوظات، توفیقی است که در شرح تعالیم صوفیه داشته اند. نویسنده در نوشتار حاضر ابتدا بحث گذر از تعالیم شفاهی به متن مکتوب در تصوف را مورد واکاوی قرار می دهد. سپس در خصوص گسترش بنیان ادبیات ملفوظات چشتی مطالبی ارائه می نماید. در این زمینه، به وصف گفتارهای نظام الدین اولیا و مقایسه آن ها با گفتارهای دو تن از مریدانش، چراغ دهلی و برهان الدین غریب می پردازد. از این رو، با تحلیل این متون (ملفوظات اصیل) به فهم بیشتر پیرامون گسترش ادبیات ملفوظات، یاری می رساند.

یکی از میراث کمتر شناخته شده از طریقه کبرویه فردوسیه، اثری است که در سال 1321 ق. به شیوه چاپ سنگی در آگره منتشر شده و شامل سه رساله کوتاه به نام های راحت القلوب و وفات نامه و وصیّت نامه است. دو رساله نخست به طور مستقیم به شرف الدّین منیری (661؟‑782 ق.) پیوند می یابد؛ چراکه راحت القلوب یکی از ملفوظات به جا مانده از شرف الدّین است که اندیشه های او و نیز طریقه کبرویه فردوسیه و تعلیمات مشایخ آن را در آینه این اثر می توان بازیافت. وفات نامه نیز گزارش آخرین روز حیات شیخ منیری است که یکی از مریدان خاصّ شیخ با نام زین بدر عربی (م: پس از 782 ق.) نوشته و از چند جنبه، در شمار ارزنده ترین متون صوفیانه فارسی در شبه قارّه است. رساله سوم نیز به طور غیر مستقیم با شرف الدّین مرتبط است؛ زیرا وصیّت نامه نجیب الدّین فردوسی (م: 732 ق.) است که پیر و مراد شیخ منیری بوده و به سبب بررسی علمی آرا و افکار شرف الدّین و مشخّص کردن آبشخورهای فکری و تأثّرات وی، از اهمّیت بسیاری برخوردار است. این مقاله بر آن است تا با روش کتابخانه ای، ضمن معرّفی کامل این چاپ سنگی و سه رساله منتشر شده در آن، اهمیّت هریک از آن ها را در شناخت بیشتر و بهتر شرف الدّین و طریقه کبرویه فردوسیه نشان دهد.