روایات معراجیه

یافتن نخستین نگاه ها به مباحث مورد اجماع مسلمانان از جمله معراج پیامبر (ص) همواره ارزشمند است، چرا که کمک می نماید تا با بازسازی لایه های تاریخی و مقایسه تطوّر دیدگاه در گذر زمان به درکی عمیق تر از تحوّلات فکری مسلمانان دست یافت. مرور اجمالی روایات معراجیه نشان می دهد معراج پیامبر (ص) از ابتدا به صورت آنچه امروزه نگریسته می شود، نبوده است. تحقیق پیش رو درصدد کشف چرایی پیدایش و تحوّل دیدگاه ها به معراج در قرن دوّم و سوّم هجری است. بدین منظور با پیش فرض صحّت و اصالت روایات و با بکار بستن رویکرد تاریخ انگاره، مجموع اقوال منتسب به هر یک از صاحبنظران این دو سده را کنار هم نهاده و به تحلیل آن ها پرداخته است. نتایج جستار نشان از آن دارد که در قرن دوم (نسبت به قرن نخست) شمار صاحبنظران و اقوال آنان به شدّت کاهش یافته، در اقوال موجود شکافی عمیق میان دیدگاه ها مشهود است. از یک سو پذیرش سیر مورد تشکیک واقع شده و از سوی دیگر مباحث بسیار دقیق و جرئی پیرامون آن ارائه شده است. در قرن سوّم ضمن تمایز سیر زمینی و آسمانی و برجسته شدن سیر آسمانی پیامبر (ص) نزد اغلب صاحبنظران، منقولات شکلی متمرکزتر یافته و به معراج همچون قصص انبیای پیشین نگریسته شده، ابواب خاص و مکتوبات مستقلی به آن اختصاص یافته است. به طور کلّی در این دو قرن چیستی و چگونگی سیر چندان مطرح نبوده، در عوض بهرمندی از کارکردهای سیر (چرایی) بنا به دلایلی از جمله شرایط سیاسی و فرهنگی حاکم توسعه یافته، و به چنان ثباتی رسیده که به سان مرجعی موثق در تأیید گرایش های سیاسی، مذهبی و کلامی بدان استناد شده است.

قرآن کریم درباره تجربه جسمانی عروج نبی اکرم(ص) شرح کاملی بیان نفرموده است و بیشتر ارتقای روحی پیامبر(ص) و مشاهده برخی آیات الهی از آن فهم می شود، اما برخی روایات به تجربه جسمانی پیامبر(ص) در عروج به آسمان های هفت گانه از طریق مرکبی به نام «براق» اشاره می کنند. کیفیت عروج در لسان این روایات مناقشه برانگیز است و استنادی از آن در قرآن یافت نمی شود. ازسوی دیگر تاریخ این روایات به قرن سوم هجری برمی گردد که از عصر نزول قرآن فاصله دارد و نهایتاً رد پای برخی اندیشه های دینی گذشته در محتوای این احادیث یافت می شود. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی نشان داده می شود که فضای زیستی تاریخی راویان حدیث و استفاده از مفاهیم استعاری و نمادین جهت تفسیر قرآن می توانسته است در تدوین این گونه احادیث مؤثر باشد. حاصل اینکه اصل آموزه معراج، هم در ادیان گذشته و هم در اسلام مورد تأیید است. در قرآن کریم جزئیات مشروح در این گونه روایات یافت نمی شود، اما این روایات با رویکردی تأویلی به تفسیر قرآن می پردازند و احتمال اثرپذیری متون روایی از متون ادیان توحیدی دور از ذهن نیست.

مطالعه معراج پیامبر (ص) نشان می دهد از ابتدا به صورت آنچه امروزه معهود ذهنی اغلب مسلمانان است، نگریسته نشده و در طیّ پانزده قرن نگاه ها بدان با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. تحقیق پیش رو با پیش فرض اصالت روایات، روش تحلیلی-توصیفی داشته و با رویکرد تاریخ انگاره، درصدد خوانش اوّلین دیدگاه های به سیر شبانه پیامبر (ص) به کمک ترسیم فضای برآمده از اقوال صحابه و تابعینی که در قرن نخست زیسته اند، است. پس از ترسیم اجمالی باور ساکنان جزیره العرب هنگامه ظهور اسلام به آسمان و شئونات انسانی عروج کننده بدان، با بهره مندی از منابع اسلامی به معراج پیامبر (ص) پرداخته شده است. جمع بندی حاصل از کنارهم قراردادن اقوال منسوب به هر صحابی، و تحلیل دسته بندی چیستی، چرایی و چگونگی مولفه های سیر نشان می دهد، سیر مورد مناقشه در نظر صحابیان تکاملی از دروغ/ سِحر (عدم پذیرش) تا بلوغ پیامبر (ص) را داشته و در این مسیر تطوّراتی به مثابه طیّ الارض، معجزه، تجربه دنیای بعد از مرگ، و نیز فرصت بی بدیلی که ارتباط مستقیم پیامبر (ص) با خالق هستی را فراهم آورده و از فراروی ایشان از مقام نبوّت حکایت دارد، نگریسته شده است.