معلم پژوهنده

این نوشتار به بحث از یکى از روش هاى پژوهش در قلمرو تعلیم و تربیت ـ یعنى اقدام پژوهى ـ مى پردازد. (البته این روش در گستره جهانى نسبتاً نوظهور و در مجامع علمى ایران تا حد زیادى ناشناخته است.) در این زمینه، ابتدا پیشینه این روش، سپس تعریف و تبیین جایگاه آن در میان سایر روش هاى پژوهش و در ادامه، مراحل، اهداف، گستره، ویژگى هاى اصلى، اهمیت و ضرورت بهره گیرى از این روش و برترى استفاده از این روش نسبت به سایر روش هاى پژوهشى در قلمرو تعلیم و تربیت به بحث گذاشته مى شود.

مقدمه: پژوهش در آموزش و پرورش، وسیع ترین و حساس ترین حوزه پژوهشی در قلمرو علوم انسانی را دربرمی گیرد. آموزش و پرورش به عنوان زیرساخت و الگوی توسعه جامعه در همه ابعاد از نقشی حیاتی و ظریف برخوردار است. علاوه بر این، ماهیت پیچیده فعالیت های یاددهی- یادگیری، سطح دشواری فعالیت های آموزش و پرورش را به مراتب افزایش می دهد. چنین موقعیتی است که نقش سازوکارهای حمایتی از جمله پژوهش را برای توسعه کارکردهای آموزش و پرورش و تضمین فعالیت ها در این نهاد گسترده آشکار می سازد. هدف این مقاله، معرفی پژوهش معلم محور به عنوان پارادیمی نو در عرصه پژوهش های آموزشی معرفی بوده است. این نوع پژوهش با ظرفیت خود می تواند روند تربیت معلم را متحول ساخته و در نهادینه سازی تحول و نوآوری در عرصه یاددهی- یادگیری نقشی اساسی ایفا نماید. نتیجه گیری: موضوع پژوهش در آموزش و پرورش پارادیم های گوناگونی را دربرمی گیرد. پژوهش معلم محور، از جمله پارادیم های نوین در عرصه پژوهش های آموزشی است که ناظر بر نیازمندی های حرفه ای معلم برای مدیریت تدریس و همچنین راهکاری اساسی برای ازمیان برداشتن فاصله بین پژوهش و عمل تربیتی است.

طبق «رویکرد مکاتب» هر عملی که در تعلیم و تربیت انجام میشود، بر فلسفه ای مبتنی است و از اصول آن استنتاج میشود. اقدام پژوهی، رویکردی در پژوهش های کیفی است که به معلّمان و کارگزاران آموزشی کمک میکند تا به گونه ای پژوهش را با موقعیت تربیتی تلفیق کنند تا بتوانند نقش مستقیم و فوری در موقعیت تربیتی و بهبود فرایند آموزش ایفا کنند و آموزش وپرورش را به نقطة مطلوب مورد نظر برسانند. هدف از این تحقیق، مطالعة ریشه های نظری و فلسفی اقدام پژوهی با استفاده از روش اسنادی- تحلیلی است. لذا با توجه به ویژگیها و اهداف و نتایج متعدد اقدام پژوهی(معلم پژوهنده) سه ویژگی و هدف مشترک توصیف و انتقاد از وضع موجود، تأکید بر عمل و تلفیق آن با نظر، و تغییر در جهت مطلوب در نظر گرفته شده و با توجه به آنها، ریشه و پایگاه فلسفی اقدام پژوهی(معلم پژوهنده) در پراگماتیسم، مارکسیسم و نظریه انتقادی استنتاج ، استدلال و تطبیق داده شده است.

 هدف پژوهش حاضر، بررسی افق ها، تنگنا ها و راهکارهای برنامه معلم پژوهنده به مثابه اقدام پژوهی بر پژوهشگری معلماناست. برای درک تجربه زیسته معلمان پژوهنده از روش نمودشناسی تفسیری و جهت تجزیه وتحلیل اطلاعات گردآوری شده از روش تحلیل محتوا به روش کیفی استفاده شده است. نمونه های پژوهش شامل 20 نفر (10 مرد و 10 زن) از معلمان و دبیران شرکت کننده در برنامه معلم پژوهنده هستند و به گونه ای انتخاب شدند که هم دوره ضمن خدمت اقدام پژوهی را گذرانده باشند و هم گزارش های آن ها حداقل از منتخبین بوده باشد. سؤالات پژوهش عبارت بودند از؛ افق های اقدام پژوهی بر پژوهشگری معلمان کدامند؟ تنگناهای اقدام پژوهی بر پژوهشگری معلمآنچه هستند؟ مهم ترین راهکارهای کاهش تنگناهای اقدام پژوهی بر پژوهشگری معلمان کدامند؟ داده ها از راه مصاحبه ژرف نیمه ساختاریافته و مشاهده هدفمند جمع آوری و سپس نگاشته و به روش ون منن تحلیل شدند. بر بنیاد یافته های پژوهش مهم ترین افق های اقدام پژوهی بر پژوهشگری معلمان شامل نزدیک کردن فاصله نظر و عمل،گسترش مشارکت و تبادل اطلاعات و تجارب، دوری از عوام زدگی و پاسخ گویی علمی به چالش ها، تولید دانش بومی و کاربردی، رشد خودباوری و احساس خودارزشمندی و بهبود کیفیت تدریس بود. مهم ترین تنگنا های آن نیز شامل گسترش عدم صداقت علمی،عدم وجود انگیزه و احساس نیاز به پژوهشگری، عدم وجود فرهنگ پژوهش و پژوهشگری، کیفیت پایین دوره های آموزشی و فقدان تسلط معلمان، عدم دسترسی به منابع و امکانات لازم، نبود نگرش مثبت در بین مسئولان و معلمان نسبت به اقدام پژوهی و دقت پایین در داوری گزارش ها بود. درنهایت راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت توسط شرکت کنندگان برای کارآمدتر کردن برنامه معلم پژوهنده و رفع تنگناهای موجود بیان شد.

این مقاله به بررسی عوامل بازدارنده درون سازمانی مشارکت معلمان در طرح معلم پژوهنده می پردازد. طرح معلم پژوهنده و اقدام پژوهی نوآوری جدیدی در نظام آموزش و پرورش کشور است. اقدام پژوهی روشی جدید برای بهبود عملی، نوآوری، تغییر و توسعه اقدام های آموزشگاهی و اجتماعی است. در این پژوهش 384 نفر از معلمان با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب شده و به پرسشنامه تحقیق پاسخ دادند. نتایج بیانگر آن است که کمبود آگاهی و اطلاعات معلمان یکی از مهمترین عوامل بازدارنده مشارکت آنان در طرح اقدام پژوهی است. همچنین کمبود امکانات و دیگر منابع علمی پژوهشی، نگرش و عمل مدیران، کمبود وقت، کمبود توجه یکسان به دوره های تحصیلی، عدم توجه به جنسیت و رجحان تصمیم های بدون اتکا بر تحقیق از موانع دیگر درون سازمانی مشارکت معلمان در طرح اقدام پژوهی می باشد.

تدریس حرفه معلمان است که باید آن را در دانشگاه بیاموزند. اما، آنان در دانشگاه های نظری ما چیزی جز نظریه های تدریس و یادگیری نمی آموزند. آنچه در حال حاضر تخصص تدریس خوانده می شود، چیزی جز دانستن نظریه های تدریس و یادگیری نیست؛ نظریه هایی که در بهترین حالت به فن فروکاسته شده اند و عنوان فاخر روش ها و فنون تدریس را یدک می کشند. هدف این مقاله، دفاع از تدریس به عنوان یک رشته عملی است. با تکیه بر «عملی» شواب استدلال شده است، چنانچه جداً برای رشد حرفه تدریس و تحقق معلم پژوهنده اهمیت قائلیم، باید تدریس را به عنوان یک رشته عملی به رسمیت بشناسیم. در پرتو نظریه عملی و با نظر به جنبه عملی تدریس، از شرایطی متفاوت برای رشد حرفه تدریس می توان سخن گفت. در اینجا درباره دو شرط (1) دریافت مسائل عملی و (2) دریافت کثرت نظریه ها بحث شده است. همچنین، به شواهدی عینی اشاره شده است که موجودیت تدریس به عنوان یک رشته عملی را تأیید می کنند. شواهدی چون وجود مفاهیم، نظریه ها، ساختارها، روش ها، نهادها و از همه مهم تر، وجود پارادایم تحقیقات عملی.

مطالعه حاضر به منظور بررسی ماهیت علمی تحقیقات اقدام پژوهی انجام گرفته توسط معلمان پژوهنده، انجام شد. رویکرد این پژوهش آمیخته (کمی-کیفی) و در آن از دو روش توصیفی و تحلیل اسناد استفاده شده است و دارای دو جامعه آماری بود؛ 1. جامعه اول: کلیه معلمان مقطع ابتدایی شهر سنندج که حداقل یک بار تحقیق اقدام پژوهی انجام داده بودند. 2. جامعه دوم: کلیه گزارشات اقدام پژوهی برتر استانی که در دوره های دوازدهم و سیزدهم برنامه معلم پژوهنده به دبیرخانه مرکزی معلم پژوهنده ارسال شده اند که طبق آمار اعلام شده توسط پژوهشکده تعلیم و تربیت استان کردستان، شامل 36 گزارش بود. برای تعیین حجم نمونه در بخش کمی از نمونه گیری در دسترس و در بخش کیفی از نمونه گیری هدفمند استفاده شد. پرسشنامه، چک لیست و مصاحبه نیمه ساختارمند نیز برای گردآوری داده ها به کار برده شد. جهت بررسی روایی صوری پرسشنامه به نظر ده نفر از معلمان پژوهنده برتر استناد گردید، همچنین جهت سنجش پایایی از ضریب آلفای کرانباخ استفاده شد که مقدار آن برای پرسشنامه برابر با (89/0) و برای چک لیست (77/0) بود. نتایج پژوهش نشان می دهد که معلمان دیدگاه مثبتی نسبت به روش تحقیق اقدام پژوهی برای بررسی و حل مسائل آموزشی دارند و تمایل زیادی دارند از رویکرد تفسیری برای انجام اقدام پژوهی استفاده کنند، اما بررسی گزارشات اقدام پژوهی بیانگر کیفیت پایین این گزارشات از لحاظ علمی بود. در واقع معلمان در مرحله جمع آوری و تحلیل اطلاعات از روش های مناسبی استفاده نکرده اند و ابزار مورد استفاده، دقت و روایی لازم را ندارند. نتایج همچنین نشان داد که معلمان در رعایت اصول اخلاقی تا حدودی موفق عمل کرده اند.

اهمیت پژوهش از این روست که فرد نگاهی مساله محور و جستجو گر و توانمند می شود . در تحقیقات بسیار تاثیرات مثبتی در درس پژوهشی و معلمان پژوهنده بررسی شده و یافته های موفق حاصل آن بوده در این پژوهش با کمک معلمان موفق و تحقیقات مرتبط اثر آموزش درسی پژوهی و پژوهش برای بالندگی و رویکردی  مفهوم دانش آموز پژوهنده را گسترش دهیم. چالش های آموزش و انفجار اطلاعات در عصر حاضر و بعضی محدودیت ها مانند عصر کرونا فرصتی است که نیازمند دانش آموزان توانا و فکور و پژوهنده در دروس میطلبد،روش پژوهش حاضر شبه آزمایشی با دو گروه گواه و کنترل به بررسی ارزیابی و آموزش پرداخته شد و قسمت درسی از علوم درس اول پایه سوم استفاده کردیم و شروعی در شکل گیری مفهوم کیلید پژوهش نیز می باشد در یافته ها نشان داد تاثیرات آموزش دانش آموز فکور با مفاهیم ابتدایی پژوهش دانش آموزان نگاهی عمیق تر نسبت به درس و همچنین گروه گواه نشان داد، بکار گیری تجربیات موفق معلم پژوهنده برای دانش آموزان در عصر حاضر از ضروریات مستقل و دانش آموز با ادراک و عمیق و سازنده می باشد.

مطالعه حاضر به منظور بررسی ماهیت علمی تحقیقات اقدا مپژوهی انجام گرفته توسط معلمان پژوهنده، انجام شد. رویکرد این پژوهش آمیخته)کمّی-کیفی( و در آن از دو روش توصیفی و تحلیل اسناد استفاده شده است و دارای دو جامعه آماری بود؛ 1. جامعه اول: کلیه معلمان مقطع ابتدایی شهر سنندج که حداقل یک بار تحقیق اقدا مپژوهی انجام داده بودند 2. جامعه دوم:کلیه گزار شهای اقدا مپژوهی برتر استانی که در دورههای دوازدهم و سیزدهم برنامه معل مپژوهنده به دبیرخانه مرکزی معل مپژوهنده ارسال شدهاند، که طبق آمار اعام شده توسط پژوهشکده تعلیم و تربیت استان کردستان، شامل 36 گزارش بود. برای تع یین حجم نمونه در بخش کمی از نمون هگیری در دسترس و در بخش کیفی از نمون هگیری هدفمند استفاده شد. پرسشنامه، چ کلیست و مصاحب ه نیمهساختارمند نیز برای گردآوری دادهها به کار برده شد. جهت بررسی روایی صوری پرسشنامه به نظر ده نفر از معلمان پژوهنده برتر استناد گردید، همچنین جهت سنجش پایایی از ضریب آلفا ی کرونباخ استفاده شد که مقدار آن برای پرسشنامه برابر با ) 89 / 0( و برای چ کلیست ) 77 / 0( بود. نتایج پژوهش نشان م یدهد که معلمان دیدگاه مثبتی نسبت به روش تحقیق اقدا مپژوهی برای بررسی و حل مسائل آموزشی دارند، و تمایل زیادی دارند از رویکرد تفسیری برای انجام اقدا مپژوهی استفاده کنند، اما بررسی گزار شهای اقدا مپژوهی بیانگر کیفیت پا یین این گزار شهای از لحاظ علمی بود. در واقع معلمان در مرحله جم عآوری و تحلیل اطلاعات از روشهای مناسبی استفاده نکردهاند و ابزار مورد استفاده، دقت و روایی لازم را ندارد. نتایج همچنین نشان داد که معلمان در رعایت اصول اخلاقی تا حدودی موفق عمل کردهاند.

هدف این مقاله بررسی شناختی مفاهیم معلم پژوهنده و درس پژوهی در نگاه دانشجویان علوم تربیتی پردیس طالقانی قم بود. این مطالعه به روش کیفی انجام و داده های آن به کمک تبیین تجربیات زیسته دانشجویان علوم تربیتی از دوره تحصیلی آنان به روش مصاحبه جمع آوری شده است. دانشجویان علوم تربیتی با دو تجربه برنامه درسی قدیم و جدید و عملیاتی شدن آن از نیمه راه روبه رو بودند. آنان چندین درس با رویکرد پژوهشی پشت سر گذاشتند. یافته عمده این مقاله نشان داد که دانشجویان نتوانسته اند بین مفهوم معلم پژوهنده و درس پژوهی تفاوت عمده ای قائل شوند. تبیین تجربیات زیسته آنان در دروس مختلف با رویکرد پژوهشی، حاکی از آن است که آنان نتوانسته اند به صورت شناختی و کاربردی، درک درست و مستقلی از دروس معلم پژوهنده و درس پژوهی کسب نمانید. تحلیل تجربیات دانشجویان در دروس عملی که مهمترین آنها، کارورزی بوده و می بایست به صورت کاربردی در دروس معلم پژوهنده و درس پژوهی، مهارت کافی به دست آورند، علم و مهارت لازم به دست نیامده است. تحلیل یافته های این مطالعه نشان داد که تغییر برنامه درسی از نیمه راه، مطلوب نبوده و به نوعی هم برنامه قبلی آسیب دید و هم برنامه جدید به کفایت لازم نرسید.

هدف پژوهش حاضر تدوین اهداف راهبردی برای توسعه برنامه درس پژوهی با روش آمیخته بود. جامعه آماری بخش کیفی شامل اعضای دبیرخانه و کمیته راهبردی درس پژوهی استان قم به تعداد 35 نفر بودند. در بخش کمی، 297 نفر از شرکت کنندگان در برنامه درس پژوهی انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در بخش کیفی، مصاحبه گروه های کانونی، و در بخش کمی از پرسشنامه محقق ساخته بود که اعتبار آن توسط متخصصان موضوعی و پایایی آن با ضریب (85/0) تأیید شد. نتایج مصاحبه، 13 نکته اصلی را نشان داد که آزمون توافق نظر کاپای کوهن شش مورد را حذف و سایر موارد را برای تعیین چشم انداز برنامه درس پژوهی استفاده کرد. همچنین، نتایج پرسش های دوم و سوم، پس از شناسایی قوت ها و ضعف های عوامل داخلی و فرصت ها و تهدیدهای عوامل خارجی تأثیرگذار و تحلیل ضریب اهمیت آن ها به ترتیب، بیان کننده پیشی داشتن فرصت ها بر تهدیدهای عوامل خارجی و بالابودن ضعف ها بر قوت های عوامل داخلی بود. سپس، 10 راهبرد شناسایی و بعد از مشخص شدن جذابیت هر یک، پنج راهبرد انتخاب شده، و برای تدوین برنامه های عملیاتی معرفی شد.

برنامه معلم پژوهنده در قالب فرآیند هایی چون اقدام پژوهی با اهداف متنوعی بررسی و شناسایی ظرفیت های پژوهشی معلمان و کاربست این یافته ها بصورت مستقیم در فرآیند های آموزشی و پرورشی جایگاه برجسته ای در تعلیم و تربیت داراست. این مطالعه به بررسی اهدافی چون میزان آشنایی معلمان با فرآیند اقدام پژوهی، تاثیر مولفه جنسیت در رغبت به مشارکت معلمان نسبت به این برنامه به همراه راهکار و اولویت بندی آنها پرداخته است. روش بکارگرفته شده در این پژوهش از نوع آمیخته (کیفی و کمی) بود که جامعه آماری پژوهش را تمامی معلمان مقطع ابتدایی استان سیستان و بلوچستان تشکیل دادند. نمونه پژوهش شامل 379 نفر (214 زن و 165 مرد) بودند که به روش خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شدند. ابزار پژوهش نیز شامل مصاحبه ساختاریافته، گروه های کانونی و پرسشنامه محقق ساخته بود که داده های حاصل از پژوهش با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی (t تک نمونه ای و گروههای مستقل) تجزیه و تحلیل شدند. نتایج پژوهش نشان داد که میزان آشنایی معلمان دوره ابتدایی استان سیستان و بلوچستان نسبت به فرآیند های اجرایی اقدام پژوهی در حد پایین است. همچنین میان جنسیت و میزان آشنایی با اقدام پژوهی ارتباط معنادار وجود دارد. علاوه بر این، اولویت بندی راهکارهای ترغیب معلمان نسبت به برنامه معلم پژوهنده بیانگر آن بود که به ترتیب راهکار های آموزشی و راهکار های سازمانی بالاترین اولویت و در مقابل، راهکار های مربوط به پشتیبانی مدرسه کمترین اولویت را نزد معلمان در این زمینه دارد.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی و واکاوی عوامل ترغیب معلمان به مشارکت در برنامه معلم پژوهنده و ارائه راهکارهای عملی و اولویت بندی راهکارها اجرا شد. روش پژوهش از نوع آمیخته (کیفی و کمی) بود. جامعه آماری پژوهش را تمامی معلمان مقطع ابتدایی زن و مرد استان سیستان و بلوچستان تشکیل دادند. نمونه پژوهش برای بخش کیفی 43 نفر و برای بخش کمی شامل 379 نفر بودند که به روش خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها برای بخش کیفی شامل مصاحبه ساختار یافته و گروه های کانونی و برای بخش کمی پرسشنامه محقق ساخته بود. داده های حاصل از پژوهش با استفاده از t تک نمونه ای و آزمون فریدمن تجزیه و تحلیل شدند. نتایج تحلیل داده ها نشان دادند ابتدا راهکارهای آموزشی و سپس راهکارهای سازمانی، مهم ترین راهکارهای عملی ترغیب معلمان برای شرکت در برنامه معلم پژوهنده هستند، راهکارهای مربوط به پشتیبانی مدرسه نیز کمترین اولویت را نزد معلمان در این زمینه داراست (Chi-Square= 952/748 , Sig= 0/000). به بیان دیگر، عوامل سازمانی و عوامل آموزشی می توانند انگیزاننده های بالاتری نسبت به عوامل انگیزشی-مالی و پشتیبانی مدرسه جهت مشارکت معلمان در برنامه معلم پژوهنده باشند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی معلم به مثابه دانش پژوه و نقش آن در کاهش شکاف نظریه و عمل تربیتی و نقد رویکرد معلم به مثابه اقدام پژوه است. روش پژوهش حاضر تحلیلی و از نوع تحلیل مفهومی و زبانی و تحلیل منطقی فرارونده است. اسناد مورد تحلیل شامل دیدگاه های صاحب نظران، کتب، پیشینه مطالعاتی و پژوهش های مرتبط در این زمینه است. یافته های پژوهش نشان داد معلم به مثابه اقدام پژوه در کاهش شکاف نظریه و عمل تربیتی با کاستی هایی مواجهه بوده و نیازمند اصلاح و بازسازی به وسیله رویکرد دانش پژوهی به واسطه قوت ها و توانایی هایش است. معلم به مثابه دانش پژوه به واسطه داشتن ویژگی هایی مانند ماهیت بین رشته ای، وجود عرصه های چهارگانه اکتشاف، تلفیق، کاربرد و تدریس و یادگیری، قابلیت ارائه نتایج به دیگران، قرارگرفتن در پارادایم پراکسیس، پیروی از الگوی متداول آکادمیک در پژوهش و دارابودن مراحل مشخص در انجام دانش پژوهی می تواند ضمن رفع ضعف های معلم به مثابه اقدام پژوه، شکاف نظریه و عمل تربیتی را نیز کاهش دهد. در پایان، می توان چنین نتیجه گیری کرد که تلقی معلم به مثابه دانش پژوه ضمن حذف فاصله موجود بین نظام آموزش و پرورش، و آموزش عالی و ایجاد پل ارتباطی بین آن ها، به کارگیری دانش تولیدشده در عمل را محور فعالیت خود قرار داده است.