مطالعات تفسیری آلاء الرحمن

آثار نوشتاری و گفتاری سلفیان نشان می دهد که عدم جواز استغاثه، طلب شفاعت و توسل به غیر خداوند، یکی از اصول اساسی در عقاید آنان محسوب می شود. با توجه به تأثیر این باور بر اعمال و رفتار مسلمانان، بررسی قلمرو این عقیده در گام نخست و تحلیل انتقادی آن در گام دوم اهمیت ویژه ای دارد. بر این اساس، پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و نرم افزارهای نور، درصدد پاسخگویی به این پرسش اصلی است: «دیدگاه سلفیان درباره عدم جواز توسل، استغاثه، طلب شفاعت و زیارت اهل قبور چیست و چه نقدهای قرآنی و حدیثی بر آن وارد است؟» یافته های پژوهش حاکی از آن است که استغاثه، شفاعت و توسل مفاهیمی گسترده دارند و زیارت اهل قبور نیز از جمله مصادیق آن هاست. سلفیان در مواردی مانند: توسل به مقام پیامبرk و دیگران پس از وفاتشان، استغاثه به غیر خدا، شفاعت توسط غیر خدا و زیارت اهل قبور (و با کمی مسامحه، زیارت اهل قبور توسط بانوان) را نپذیرفته اند. این در حالی است که بر اساس دلایل قرآنی و روایی، دیدگاه سلفیان در تمامی این موارد قابل نقد و مردود است.

وحی در اسلام جایگاه ویژه ای دارد و بالاترین سطح آن، وحی تشریعی است که تنها شامل پیامبران می شود. اما وحی در سطحی پایین تر به معنای الهام های مبارکی است که خداوند در دل آماده برخی انسان ها و بندگان شایسته خود قرار می دهد. بدون شک، با نزول وحی از نوع اول، چشمه های معرفت و حقایق به سرعت به انبیای الهی منتقل می شود. حال این پرسش مطرح می شود: آیا ذکر وحی در آیه «اِذْ أَوْحَینَا إِلی أُمِّک مَا یوحَی» (طه: 38) می تواند نشان دهنده این باشد که یک بانوی صالحه نیز می تواند از طریق وحی غیرتشریعی (با وساطت ملائکه یا به شیوه ای دیگر) با خدا ارتباط برقرار کند؟ پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، دیدگاه فریقین را در خصوص نوع وحی به یک بانو بررسی کرده و به این نتایج دست یافته است: زن بودن نباید دلیلی برای کاهش ارزش وحی به بانوان صالحه ای مانند مادر موسیG باشد و نباید آن را در مرتبه پایینی از وحی همانند وحی به یک حیوان (مانند زنبور عسل) تنزل داد، چنان که برخی با تعصبات کلامی معتزله چنین کرده اند. با تأمل دقیق در مفاد آیات قرآن و روایات مرتبط، می توان دریافت که واژه «وحی» به معنای الهام، اعم از القاء در قلب یا سخن گفتن ملائکه با افراد خاص، منحصر به انبیاء نیست؛ بلکه هر بنده ای که دل پاکی داشته باشد می تواند از این طریق با خدا ارتباط پیدا کند. تنها وحی به معنای اصطلاحی (یعنی وحی تشریعی) است که مختص پیامبران است.

تقدیم و تأخیر از جمله اسلوب های برجسته و تأثیرگذار در ساختار بلاغی قرآن کریم است. این پژوهش با هدف بررسی دیدگاه علامه طبرسی در تفسیر جوامع الجامع درباره تقدیم و تأخیر های قرآنی انجام شده است. اهمیت این تحقیق به دلیل ارزش ادبی تفسیر جوامع الجامع و تأثیرپذیری آن از تفسیر کشاف زمخشری می باشد که از جنبه های بلاغی و ادبی مورد توجه قرار گرفته است. سؤال اصلی تحقیق این است که علامه طبرسی چگونه تقدیم و تأخیر های قرآنی را تفسیر و دسته بندی می کند؟ فرضیه تحقیق بر این مبنا استوار است که تقدیم و تأخیر از دیدگاه طبرسی به دو نوع طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می شود. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی و با مطالعه کتابخانه ای است که به بررسی تفصیلی آیات مربوط به تقدیم و تأخیر پرداخته است. نتایج نشان می دهد که تقدیم و تأخیر طبیعی شامل مواردی است که ساختار نحوی جمله دست نخورده باقی می ماند و عناصر در جایگاه اصلی خود قرار دارند، در حالی که تقدیم و تأخیر غیرطبیعی به مواردی اشاره دارد که جای عناصر تغییر یافته و ترتیب نحوی متفاوت از ساختار رایج است. اقسام تقدیم و تأخیر غیرطبیعی شامل تقدیم خبر، مفعول، ظرف و جار و مجرور، و حال می باشد. نتیجه اصلی این پژوهش نشان می دهد که تقدیم و تأخیر طبیعی غرض اختصاص و غیرطبیعی غرض اهتمام را دنبال می کند.

معناشناسی نقش مهمی در فهم دقیق آیات الهی ایفا می کند. این علم با تکیه بر روابط هم نشینی و جانشینی، از طریق بررسی شبکه معنایی و تحلیل کاربرد واژه ها در سیاق آیات، امکان دستیابی به معنای دقیق کلمات را فراهم می سازد. این مقاله با رویکرد به این دانش تدوین شده است. پرسش اصلی این است که واژه «اجر» در قرآن، بر اساس محورهای هم نشینی و جانشینی، چه معانی ای را در بر دارد؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام گرفته است. یافته های این بررسی نشان می دهد که واژه «أَجر» به پاداش اُخروی و دنیوی اشاره دارد و به معنای ثواب و پاداش در قبال عمل نیک و نیز اجرت در ازای کار دنیوی برای دیگران است. همچنین، در شکل فعلی، به معنای اجیر کردن و استخدام به کار می رود. واژه های هم نشین «اجر» در قرآن شامل «عَظِیم، کَبِیر، کریم و...» هستند. واژگان جانشین آن نیز عبارتند از: «ثواب» و «خیر»؛ با این تفاوت که این واژگان برخلاف «اجر» به طور کلی در معنای پاداش و مجازات به کار می روند.

در اندیشه شیعی، امامت جایگاهی رفیع و منحصر به فرد دارد، به گونه ای که امام به مثابه محور و قطب عالم هستی در نظام توحیدی تلقی می شود. از طریق واسطه امام، مخلوقات مشمول رحمت الاهی شده و به سوی حق هدایت می یابند. با عنایت به اهمیت و جایگاه والای امامت در اسلام، و وجود دیدگاه های گوناگون در تبیین مفهوم آن، این پژوهش با هدف پاسخ به این پرسش تدوین شده است که: شیخ طوسی و علامه طباطبایی چه تعریفی از «امامت» ارائه می کنند؟ روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی-توصیفی بوده و یافته ها حاکی از آن است که: شیخ طوسی، امامت را زعامت و رهبری عمومی در امور دین و دنیا می داند. علامه طباطبایی، امامت را ایصال به مطلوب و هدایت تام و تمام معنا می کند. بر اساس دیدگاه هر دو اندیشمند، با استناد به آیه 12۴ سوره بقره، امام دارای منزلتی فراتر از نبی است.

بر اساس آموزه های دینی و قوانین رایج در مجامع حقوقی بین المللی، آزادی اجتماعی یکی از مهم ترین حقوق بشری به شمار می رود و مورد توجه و بررسی گسترده اندیشمندان قرار گرفته است. اما هماهنگی میان فریضه امر به معروف و نهی از منکر با آزادی اجتماعی، از جمله موضوعات چالش برانگیز دهه های اخیر بوده است. به گواه شواهد معتبر، یکی از دقیق ترین و کارآمدترین تحلیل هایی که به اثبات این هماهنگی پرداخته است، تحلیل های مقام معظم رهبری در سخنان و نوشته های حکیمانه ایشان است. این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای تدوین شده، در پی پاسخ به این پرسش است: بر اساس اندیشه قرآنی امام خامنه ای، دلایل وجود هماهنگی میان امر به معروف و نهی از منکر و آزادی اجتماعی چیست؟ مهم ترین نتیجه این پژوهش این است که اسلام حامی آزادی فردی و اجتماعی است؛ به این معنا که انسان در حوزه هایی مانند خوراک، پوشاک، مسکن، رفتار، منش، بیان و عقیده از آزادی برخوردار است. اما این آزادی، مطلق و بی قید و شرط نیست؛ بلکه به دلیل مصالحی، به اموری کارآمد مقید شده است. طبیعتاً عوامل متعددی در تحقق و تأمین این آزادی نقش دارند که امر به معروف و نهی از منکر از جمله آن ها به شمار می آیند. از این رو، بین این دو فریضه مهم و مفهوم والای آزادی اجتماعی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد؛ زیرا تأمین امنیت روانی افراد جامعه، گسترش احساس مسئولیت پذیری اجتماعی، و جلوگیری از رواج گناه و فساد، وابسته به عملیاتی شدن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در عرصه اجتماعی است.