مطالعات جغرافیایی مناطق خشک

مقاله ی حاضر در پی بررسی بخشی از مسائل پیش آمده در دهه های اخیر در علم جغرافیا با نگاه آسیب-شناسانه است؛ ازاین رو چون علم جغرافیا حوزه ی مطالعاتی کلانی دارد، این دیدگاه نزد اکثر پژوهشگران وجود دارد که جغرافیا علمی میان رشته ای است و همین زمینه، چالش های اساسی را در دهه های اخیر در قالب تخصص گرایی یا تجمیع این علم نزد جامعه ی جغرافیایی فراهم آورده است. ازاین رو، مقاله با نگرشی فلسفی در پی پاسخی منطقی به سؤالی پیش آمده در علم جغرافیاست که کدام اقدام (1- تجمیع گرایش های رشته ی جغرافیا 2- تخصص گرایی گرایش های مختلف به رشته ی جغرافیا) با فلسفه و ماهیت وجودی علم جغرافیا سازگار است؟ و کدام یک علم جغرافیا را در گام شناخت (توصیف و تحلیل مسائل) و گام بهبود (ارائه ی راه حل برای مسائل) تواناتر می سازد؟ در این مقاله جهت تحلیل اطلاعات بیان شده، از روش تحلیل محتوا بهره گرفته شده است؛ بنابراین، این مقاله تلاش دارد تا با نگرشی فلسفی و نگاهی سنجش گرایانه (انتقادی) به آن ها، راه را برای «تجمیع یا تخصص گرایی» علم جغرافیا باز کند. به هرروی، نتایج تحقیق نشان می دهد چون موضوع اصلی علم جغرافیا «فضای جغرافیایی» است، بر این مبنا نمی توان گفت که جغرافیا به عنوان علمی میان رشته ای است؛ زیرا جغرافیا دارای موضوعی واحد است که جغرافی دانان آن را مطالعه می کنند. نتایج پژوهش به وحدت کلان-گرایانه در عین کثرت [سیطره ی وحدت بر کثرت] در علم جغرافیا قائل است.

تغییر کاربری اراضی در آبخیزداری یک از عوامل مؤثر هیدرولوژیکی در تغییر رواناب سطحی و روش های مدیریت منابع آب است. هدف از این تحقیق، بررسی تأثیر کاربری اراضی و خشک سالی بر رواناب حوضه ی آبخیز تویسرکان همدان در زاگرس مرکزی در سه دوره ی زمانی 1370، 1382 و 1394 (دوره ی 25 ساله) با استفاده از مدل سازی هیدرولوژیک رابطه ی بارش-رواناب (IHACRES) است. برای تهیه و بررسی نقشه ی کاربری اراضی از داده های رقومی سنجنده های TM و ETM+ و نرم افزار Arc Gis 9,3 و نیز برای محاسبه ی خشک سالی از شاخص SPI   با مدل DIP و از دوره ی زمانی سالانه به عنوان یک سیکل متداول هیدرولوژیک استفاده شد. نتایج بررسی شاخص خشک سالی 3 و 12 ماهه در دوره ی 25 ساله نشان داد که بیش تر سال ها در سه طبقه ی مرطوب ملایم، خشک سالی ملایم و بسیار شدید قرار می گیرد و دارای نوسانات شدید هیدرولوژی است. بررسی ها نشان می دهد که بیش ترین تغییر کاربری اراضی در بازه ی زمانی 25 ساله در عرصه های منابع طبیعی به ویژه در مراتع، تحت تأثیر پدیده ی خشک سالی رخ داده و کاهش این عرصه همراه با نوسانات خشک سالی در طول زمان باعث افزایش حجم رواناب شده است. نتایج حاصل از واسنجی رواناب شبیه سازی در مدل بارش و رواناب، بیانگر کارایی قابل قبول مدل بوده و بررسی هیدروگراف حوضه در سه مقطع زمانی 1370، 1382 و 1394 (دوره ی 25 ساله) نشان می دهد که رواناب در حوضه دارای روند افزایشی است که علت آن خشک سالی نه چندان محسوس، تغییر کاربری اراضی قابل توجه و افزایش بارندگی در برخی سال ها است؛ لذا پیشنهاد می شود به منظور مدیریت منابع آب وخاک، طرح جامع کنترل و جلوگیری از تغییر کاربری اراضی و آمایش سرزمین در حوضه ی آبخیز تهیه گردد.

امروزه مسکن به عنوان یکی از بخش های مهم اقتصادی و اجتماعی در برنامه ریزی های کلان کشور موردتوجه واقع شده است. ازآنجایی که مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان و ازجمله مهم ترین کاربری های شهری به شمار می آید، شکل مناسب و مطلوب مسکن به نوبه ی خود نقشی تعیین کننده در تأمین این نیازها بر عهده دارد و از طرفی مهم ترین عامل تأثیرگذار در میزان رضایت مندی فرد از سکونت در یک محله و نوع زندگی خویش، مسکن و شرایط محیطی آن محله است و زندگی در شرایط مسکونی نابهنجار(چه به لحاظ کیفیت و چه به لحاظ کمیت مسکن) سلامت جسمی و روانی ساکنین را بسیار متزلزل و نابسامان می سازد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی مطلوبیت مسکن از دیدگاه ساکنان شهرک اندیشه ی شهر سبزوار انجام گرفته است. روش تحقیق از نظر ماهیت، توصیفی- تحلیلی و از حیث هدف، کاربردی است. روش گردآوری اطلاعات نیز به صورت اسنادی و میدانی و بعد از طراحی پرسش نامه و محاسبه ی جامعه ی آماری که ساکنین شهرک اندیشه ی شهر سبزوار هستند، از طریق فرمول کوکران تعداد 400 پرسش نامه پیش بینی شده و از طریق پیمایش میدانی به صورت تصادفی تکمیل گردیدند. در این تحقیق، تعداد 36 گویه در قالب 5 شاخص اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، کالبدی، کیفیت مسکن، جهت بررسی دیدگاه ساکنان در رابطه با مطلوبیت مساکن به کار گرفته شده است. روایی پرسش نامه ی مورداستفاده با آزمون آلفای کرونباخ، 723/0 مورد تأیید قرار گرفته است. برای تحلیل ارتباط بین متغیرها از روش اسپیرمن، آزمون کای اسکوئر و t تک نمونه و آزمون فریدمن استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که ساکنین در شهرک اندیشه، کیفیت محیط مسکونی شان را نسبتاً رضایت بخش دانستند، اما شاخص محیطی- کالبدی از دیدگاه ساکنان در پایین ترین رتبه قرار گرفته است. 

گسترش گردشگری در اکوسیستم های بیابانی یکی از مهم ترین راهبردهای توسعه ی پایدار مناطق خشک و نیمه خشک است که با برنامه ریزی صحیح می تواند سبب شکوفایی اقتصادی آن ها گردد. منطقه ی مرنجاب با جاذبه های گردشگری متعدد، پتانسیل بالایی در جذب طبیعت گردان با محوریت کویرنوردی، ماسه نوردی و سافاری دارد که ورود بی برنامه ی آن ها به این منطقه اثرات جبران ناپذیری بر اکوسیستم آن وارد کرده است؛ لذا پژوهش حاضر سعی دارد تا با طرح سناریوهای توسعه ی گردشگری بیابان در قالب مکان یابی پارک سافاری و هتل نمکی راهکارهایی منطبق با حفظ اکوسیستم و توسعه ی پایدار منطقه ارائه نماید. مکان یابی سناریوهای مزبور بر اساس معیارهای دسترسی، سیمای سرزمین، محدودیت و حفاظت از محیط زیست صورت گرفت که امتیازدهی آن ها از طریق مدل تحلیل سلسله مراتبی انجام شد. پس از تهیه ی لایه های رقومی شاخص ها و اعمال امتیاز حاصل از مدل به آن ها لایه های وزن دار معیارها به دست آمد که تلفیق آن ها منجر به تهیه ی لایه ی تناسب ارضی پارک سافاری و هتل نمکی شد. سپس به منظور تعیین مکانی پهنه های تناسبی، دامنه ی امتیاز لایه های تناسبی به پنج اولویت طبقه بندی گردید. نتایج نشان داد که در سناریوی هتل نمکی معیارهای دسترسی و مواد اولیه با وزن 495/0 و 044/0 و در سناریوی پارک سافاری معیارهای دسترسی و محدودیت با وزن 418/0 و 093/0 به ترتیب بالاترین و پایین ترین امتیاز را کسب کردند. طبق نقشه های تناسب ارضی به ترتیب 959 و 45403 هکتار (3745/0 و 6828/17 درصد) از سطح منطقه تحت عنوان اولویت های نخست تخصیص به هتل نمکی که منطبق بر محدوده ی جزیره ی سرگردان است و پارک سافاری که عموماً بر تپه های ماسه ای شمال ریگ بلند منطبق است، دارای قابلیت بسیار مناسب هستند.

ایجاد و بازتولید فضاهای شهری سرزنده، یکی از اهدافی است که در دهه های اخیر بسیار موردتوجه قرار گرفته است. شهر به مثابه موجود زنده دارای کالبد و روح است که اگر توجه به هر دو جنبه به طور هم زمان صورت نگیرد، موجب نقصان و یا حذف هرکدام در سرزندگی سیستم شهر و خیابان خواهد شد. این پژوهش با بررسی و تبیین نحوه ی پخشایش عوامل کالبدی و فضایی، سعی در یافتن تأثیرگذارترین عامل در سرزندگی خیابان های اطراف میدان امام خمینی شهر همدان دارد. برای دست یابی به هدف اصلی و نیز آزمون فرضیه های مطرح شده ی این پژوهش که از نوع تحقیق توصیفی- تحلیلی است، از روش پژوهش موردی- زمینه ای در بررسی محدوده ی موردمطالعه استفاده شده است. ابزار گردآوری اطلاعات به صورت پرسش نامه، مصاحبه و مشاهده است. جهت سنجش فرضیه با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی، متغیرهای بی ارتباط با موضوع از محدوده ی تحلیل خارج شده و در گام بعدی، با استفاده از نرم افزارGIS شاخص های کالبدی را سنجیده و با استفاده از مدل موران میزان پخشایش عوامل کالبدی را در سطح منطقه ی موردمطالعه موردسنجش قرار گرفته است و درنهایت پیوندهای فضایی میان خیابان ها با استفاده از روش چیدمان فضا موردبررسی قرار می گیرد. نتایج حاکی از آن است شاخص تعداد مراکز تجاری به عنوان مهم ترین عامل تأثیرگذار و سپس شاخص های ایمنی و امنیت، نحوه ی پیوند و اتصال شبکه ی دسترسی حمل ونقل، نحوه ی پیوند و اتصال کاربری ها و عملکردها، نحوه ی پیوند و اتصال توده و فضا مؤثرترین مؤلفه ها بر کیفیت سرزندگی خیابان ها هستند و نیز میزان پیوند فضایی در خیابان های اکباتان و شهدا و باباطاهر بیش تر است. در آخر مجموعه ای از راهبردها و راهکارها در راستای افزایش میزان سرزندگی خیابان های اطراف میدان امام خمینی شهر همدان پیشنهاد شده است.

موضوع این پژوهش، موانع توسعه ی اجتماعی سکونتگاه های غیررسمی شهر کرمان است. علی رغم گذشت بیش از یک دهه از زمان ابلاغ سند بالادستی سامان دهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی بوده و مسئله ی آن توسعه نیافتگی اجتماعی مناطق ذکر شده است. جامعه ی موردمطالعه این پژوهش، چهار سکونتگاه غیررسمی شهرک پدر، صنعتی، صیاد شیرازی و فیروزآباد بوده و روش انجام آن کیفی با رویکرد نظریه ی زمینه ای و استفاده از استراتژی مدل پارادایمی است. برای نمونه گیری در این پژوهش از روش هدفمند و مبتنی بر قاعده ی انتخاب تدریجی استفاده شده است. تکنیک جمع آوری داده ها مصاحبه ی عمیق و در دو سطح ساختار نهادی و محلی انجام شده و تحلیل داده ها به روش مقایسه ای مداوم استروس و کوربین صورت پذیرفته است. تعداد مصاحبه ها در سطح محلی 43، تعداد مفاهیم شکل گرفته 30 و تعداد مقوله های ایجادشده 12 مورد و در سطح ساختار نهادی نیز تعداد مصاحبه های صورت پذیرفته 17، تعداد مفاهیم شکل گرفته 7 و تعداد مقوله های ایجادشده 3 مورد است. در این بررسی به منظور قابل فهم کردن نتایج تحقیق برای خواننده و افزایش سطح یکنواختی و همسازی نتایج، در بحث روایی به اندیشه ی لینکلن و گوبا و در بحث پایایی به اندیشه های کرک و میلر رجوع گردیده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که با توجه به شرایط زمینه ای و مداخله های غیرتخصصی ساختار نهادی محلی، راهبردهای اتخاذشده توسط ساکنین سکونتگاه های غیررسمی شهر کرمان، از سازمان یافتگی لازم جهت مطالبه گری مؤثر و مشارکت در فرآیند های منجر به توسعه برخوردار نشده و توسعه ی مشارکتی مورد انتظار در راستای دستیابی به توسعه ی اجتماعی تحقق نیافته است.