پژوهشنامه متون ادبی دوره عراقی

ترجمه، یکی از عوامل دگرگونی اندیشه و مانند پلی برای انتقال افکار از زبان های مختلف به یکدیگر عمل می کند. از دیرباز ترجمۀ شعر توجه مترجمان را به خود جلب کرده و همواره ترجمه پذیری یا ترجمه ناپذیری آن موضوع نظریه پردازان ترجمه بوده است. در عرصۀ برگردان شعر به زبان عربی، به اشعار شاعران ایرانی توجه ویژه ای شده و پا به پای دیگر آثار ادبی به پیش تاخته است. در این جستار، ترجمۀ غزلیات سعدی شیرازی، اثر محمد علاء الدین منصور از منظر مطالعات توصیفی فرایند مدار ترجمه با تکیه بر نظریۀ راهبردهای نقد ترجمۀ شعر جیمز هولمز بررسی می شود. با این که هولمز خود معتقد است، هیچ ترجمه ای از شعر هرگز همانند یا معادل اصل نیست و محدودیت های کاربردی حاکم بر موقعیت، مانع دست یابی به معادل است، اما  بااین حال، چهار گونه راهبرد مقلدانه، تمثیلی، سازواره ای و منحرف را معرفی می کند که اغلب برای ترجمۀ انواع شعر به کار می روند. انتخاب راهبرد، خود، نشان دهندۀ هنجارهای زبان مقصد و اولویت های فرهنگی مخصوص در زبان خاصی است. نتیجۀ اصلی ارزیابی کیفی ترجمۀ عربی علاء الدین منصور، این امر را اثبات می کند که وی ترجمه ای مقلدانه و در موارد اندکی هم از ترجمۀ سازواره ای و منحرف در ترجمه بهره برده است.    

نخستین گام برای شناخت، بررسی و نقد یک شاعر، در دست داشتن اثری از اوست که کمترین تغییر و تصرفی در آن رخ داده باشد. در نوشتۀ پیش رو پس از معرفی چند نسخۀ کهن و ارزشمند از اشعار انوری، تفاوت قصاید و قطعات در دیوان انوری تصحیح استاد مدرس با این نسخ نفیس بررسی می شود. اهمیت توجه به این تفاوت ها وقتی آشکار می شود که جایگاه ادبی و زبانی اشعاری که در نسخ کهن درج شده اند، اما در دو تصحیح نام برده وجود ندارند، بررسی می شود. این اشعار با توجه به ویژگی های سبکی از آن انوری هستند و ثبت نشدن آن ها در چاپ های موجود موجب ناقص ماندن دیوان انوری می شود. ضبط نشدن این اشعار (حتی به دلیل رعایت اخلاق) و از سوی دیگر ثبت اشعاری که طبق ویژگی های سبکی و نسخ کهن از آن انوری نیستند، هرگونه مطالعه در مورد شعر انوری، سبک، ویژگی ها و نقد آن را غیرممکن می کند. از این رو، پس از بررسی کامل هشت دست نویس کهن و اصیل اشعار انوری، فهرستی جامع از تمام قصاید و قطعات مندرج در این نسخ تهیه شد و در نهایت تفاوت این فهرست با قصاید و قطعات مندرج در دیوان انوری تصحیح استاد مدرس به تفکیک در جدول هایی ارائه گردید تا با توجه به تعداد دفعاتی که یک قصیده یا قطعه در نسخ ثبت شده اند و نیز بررسی ویژگی های سبکی آن ها صحت انتساب آن ها به انوری تأیید شد تا از این رهگذر اظهارنظر دربارۀ شعر انوری، ویژگی ها و نقد آن میسر شود.      

 سبک شناسی می کوشد با شیوه ای روشمند به لایه های فکری و زبانی نویسنده و اثر راه یابد. از این رو، در این پژوهش با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و همچنین با روش استقرایی و تحلیلی، مؤلفه های سبکی و ساختار زبانی دو اثر دوران تیموری، ظفرنامه و تاریخ رشیدی در لایه های واژگانی و نحوی و تا حدودی بلاغی مورد ارزیابی قرار گرفته و با ذکر مثال هایی مختصات زبانی دو اثر نشان داده شده است. یکی از جریان های رایج دورۀ تیموری، تقلیدگری در نثرنویسی است که یکی از مصداق های شاخص آن ظفرنامۀ علی یزدی است که در نام و مطالب، تقلید کاملی از ظفرنامۀ شامی است. میرزا محمدحیدر دوغلات نیز در نگارش تاریخ رشیدی از آثار متعددی اقتباس و عیناً نام اثر را ذکر کرده است. او علاوه بر استفاده از تواریخ مکتوب بر مشاهدات و استماعات خود تکیه کرده و جهت مستندسازی روایت خود، نوشته های کتیبه های قدیمی و رونوشت یا محتوای کامل برخی نامه ها را ثبت کرده است. مقایسۀ بلاغی و زبانی این دو اثر نشان می دهد که تکملۀ هم هستند و نوعی رابطۀ بینامتنی محتوایی و زبانی دارند. همچنین فراوانی ترکیبات و کلمات عربی، کاربرد فراوان صفت ها و فعل ها، اطناب و مترادفات از شاخصه های بارز ساختار نحوی و صرفی زبان دو اثر است؛ با این تفاوت که ظفرنامه با نثری فنی ضمن انتقال اطلاعات، زبانی عاطفی دارد، اما مؤلف تاریخ رشیدی با نثری ساده به عنوان شاهد آگاه بر امور، بسیاری از اطلاعات ظفرنامه را به نقد و چالش کشیده است تا اطلاعات دسته اولی را در اختیار مخاطب قرار دهد.  

تأثیرپذیری ادبی، کشف و بررسیِ روابطِ بینامتنی، در آثار ادبی و تجزیه وتحلیل تأثیرپذیری از متون پیشین است. در عرصۀ شعر و ادب، بدون بهره گیری از اشعار شاعران پیشین، آفرینش شعری نو امکان پذیر نیست. قرن هاست که فرهنگ و ادبیات سرزمین ما، تأثیرپذیر از غزلیاتِ حافظ است. بهره گیری از تعابیر و مضامین خاص غزلیات او و کاربرد مکرر نقل قول های شاعرانه ، در ساختار شعر معاصر، چه در محور فرم و محتوا و چه تضمین، از جلوه های این تأثیر و تأثّر است. در این مقاله، شواهد آشکارتر و مضامین پرکاربردتر غزلیات خواجه در شعر معاصر، کشف و بررسی شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد، پیوند شعر معاصر با غزلیات حافظ در تمام انواع شعر، از سنتی، نیمایی، سپید و گفتار دیده می شود. شاعران معاصر ضمن تأثیرپذیری از مضامین خاص اشعار حافظ، با حسن تعلیل های بدیع و تغییر در صنایع بیانی و بدیعی چون ایهام، ایجاز، تشبیه و استعاره می کوشد تا تصاویری نو بیافرینند؛ با وام گیری از گسترۀ واژگان و اوزان غزلیات او، به بیان احوال خویش، توصیف معشوق یا انتقاد از اجتماع بپردازند و در مواردی چند، با تضمین بیت یا مصراعی، پیامی مشابه یا متفاوت را به مخاطب انتقال دهند.        

ایهام از جمله ترفند های زبانی است که چند معنی را در قالب واژه، عبارت و جمله به ذهن متبادر می سازد و البته یکی از مهم ترین و هنری ترین آرایه های ادبی است. در این مقاله با بررسی غزل های سعدی، سعی ما بر آن بوده که در حد بضاعت خود به زیبایی کلام سعدی اشاره کنیم و به کشف و استخراج انواع تازۀ ایهام هایی که سعدی آن ها را به کار بسته، اما از جهت روشن بودن مضمون سخنش از دیده ها پنهان مانده، بپردازیم؛ زیرا سعدی شاعری است که با خلاقیّت زبانی بی نظیری که دارد به خلق ایهام به شیوۀ خاص خود می پردازد. برای رسیدن به این هدف ما ابتدا 400 غزل را بررسی و ایهام های موجود در آن ها را استخراج کرده ایم و طبق انواع ایهام مندرج در کتب بلاغی به 10 دسته تقسیم نموده ایم (توریه، تناسب، تبادر، تضاد، مبینه، استخدام، مجرده، مرشحه، مهیا) و از هرکدام یکی دو مثال آوردیم. سپس مشاهده شد که افزون بر آن 10 نوع سنتی، سعدی شش نوع دیگر از انواع ایهام را دارد که برساخته و ابداع خود اوست. ضمن کشف آن ها، خودمان نام هایی بر آن انواع گذاشتیم؛ شامل: ایهام لحنی، ایهام معانی تودرتو، ایهام خوشه ای، ایهام ترکیبی با صنایع دیگر، ایهام ترکیبی با کلمات دیگر و سرانجام ایهام تبادر ترکیبی.    

منطق الطیر منظومۀ مهم عرفانی است که در آن، عطار به زبان و بیان رمزی و نمادین، «سفر الی الله» را به تصویر کشیده است. درون مایۀ مهم این اثر «سفر» است؛ سفر از خلق به حق؛ «کشف» و «پرده برداشتن» از معانی و مدلول های مهم سفر است. در منطق الطیر، عطار پابه پای مرغان سالک، پرده از رخسار حقایق برمی دارد و در نهایت به حقیقتی می رسد که آن، درک و وصال به حقیقت مقام سیمرغ است. مهم ترین مسئله ای که در این زمینه، می توان به آن پرداخت، این است که منظور از سیمرغ چیست و چگونه حتی به صورت فرضی و نظری می توان به آن اشاره یا حتی در قالب بحث جدید طرح کرد. بیشتر شارحان از سیمرغ به ذات حق تعبیر کرده اند، ولی در خوانشی جدید از تمثیل و نمادهای ذکرشده در منطق الطیر،حتی به صورت طرح و نظر جدید، به ویژه در شاه پرندگان، یعنی سیمرغ چنین می توان گفت که با استناد به منابع نزدیک فکری و جهان نگری و سنجش با تطابق و قرابت درون متنی عرفانی، منظور عطار از سیمرغ، «شیخ» یا «پیر» یا «مراد» حقیقی است که در آغاز داستان و در تمثیل و معرفی پرندگان از او به «شاه مرغان» خطاب می کند؛ کشف «سی مرغ» و رسیدن به جایگاه و مقام «سیمرغی» اصل مهم و تعلیم و یادآوری خاصی است که پیر نیشابور در اثر خود، عرضه می دارد و با فنون مختلف داستان پردازی و شاعری خود به تبیین آن می پردازد. شیوۀ تحقیق در این مقاله به روش استنادی، تحلیلی و استنباطی است.