اجتهادی

تفاسیر قرآن، هر یک از منهج و روشی استفاده کرده و با گرایشی خاص تنظیم شده اند. روش برخی مأثور و مبتنی بر سنت و روایات منقول از پیامبر و ائمه بوده است و برخی مبتنی بر روش عقل برهانی و برخی بر روش تفسیر قران به قرآن. نیز برخی گرایش ادبی و برخی کلامی و برخی فلسفی و غیره دارند. در قرن پانزدهم تفسیر قیم تسنیم به جامعه مسلمانان عرضه شد که به لحاظ روش از روش اجتهادی جامع پیروی می کند. بدین صورت که هم از روش تفسیر قرآن به قرآن و هم از روش مأثور و هم روش عقلی یعنی برهان عقلی استفاده می کند و در گرایش نیز با گرایش معرفتی و اخلاقی و اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخته است.

رسم المصحف که به آن رسم العثمان نیز گفته می شود؛ اصطلاحی است که به قرآن کتابت شده در زمان عثمان اختصاص داده شده است. در رسم المصحف، نگارش کلمات زیادی با کلمات امروزه عربی تفاوت دارد از طرفی کلمات همسان دیگری در رسم المصحف وجود دارند که به دو رسم متفاوت نوشته شده اند. پژوهشگران زیادی تاکنون در مورد رسم المصحف آثاری را برجای گذاشته اند اما خلأ پژوهشی مستقل که جامع تمامی این آرا و نقد و بررسی آن ها باشد نگارنده را بر آن داشت که در مقاله حاضر با روش توصیفی – تحلیلی آرای مختلف را در سه دسته تقسیم بندی نماید؛ دسته اول معتقدند که متن قرآن مضطرب است و باید برای آن متن واحدی ایجاد کنیم، دسته دوم اختلافات موجود در رسم المصحف را اجتهادی می دانند که در این بین تعدادی از آن ها معتقدند نباید رسم الخط قرآن را تغییر داد و تعدادی دیگر موافق تغییر رسم المصحف هستند، دسته سوم افرادی هستند که موافق توقیفی بودن رسم المصحف هستند و هیچگونه تغییری در آن را جایز نمی دانند، در بین این گروه افرادی وجود دارند که می گویند این نوع رسم الخط قرآن کریم معجزه به شمار می آید. هر یک از دیدگاههای یاد شده قابلیت نقد علمی دارند.

هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی توقیفی بودن آیات قرآن از منظر عالمان جهان اسلام بویژه عالمان دو مذهب شیعه و اهل سنت است. مساله مقاله حاضر این است که از دیدگاه شیعه و اهل سنت چینش آیات در سوره های قرآن کریم، توقیفی است یا اجتهادی؟ بر این اساس در مقاله حاضر با استفاده از روش مطالعه کتابخوانه ای و تحلیل توصیفی، به بررسی دلایل عقلی و نقلی توقیفی یا اجتهادی بودن آیات قرآن از منظر اندیشمندان این دو مذهب شاخص در جهان اسلام پرداخته شده است. یافته های تحقیق بیانگر این مطلب است که عالمان شیعه و اهل سنت در مساله توقیفی بودن آیات قرآن اتفاق نظر داشته و بر «تناسب آیات» و «تحریف ناپذیری قرآن کریم» تاکید دارند. در این میان، تنها مسائل اختلافی، مواردی مانند وحدت موضوعی، ترتیب آیات قرآن و چینش آیات در درون سوره ها می باشد. قائلان به اجتهادی بودن چینش آیات قرآن در درون سوره ها، تنظیم اندکی از آیات را حاصل اجتهاد صحابه می دانند اما اکثر عالمان جهان اسلام معتقدند که تنظیم و چینش آیات قرآن در سوره ها به وحی الهی و دستور پیامبر اکرم (ص) بوده و لذا تنظیم و ترتیب همه چیز در قرآن کریم، توقیفی است.

بحث درباره جمع و تدوین قرآن، همواره یکی از چالش های دانشمندان علوم قرآنی و معرکه آراء مفسران بوده است. عده ای همچون آیت الله معرفت جمع قرآن در عصر صحابه را از امور مسلّم تاریخی می داند و برخی همچون آیت الله خویی چینش سور قرآن را توقیفی و منسوب به رسول خدا (ص) می داند و افرادی همچون علامه طباطبایی قائل به تفصیل اند. اهمیت پرداختن به این مسئله از آن جهت است که عده ای چینش اجتهادی قرآن را مستمسک تحریف آن قرار داده اند. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است، سعی شده تا با بررسی متن احادیثی که مستقیماً یا به صورت ضمنی به جمع و تدوین قرآن در دوران خلفا اشاره دارد، به تنویر موضوع پرداخته شود. نتایج حاصل از بررسی گویای این مسئله است که آنچه از صحابه درباره جمع و تدوین قرآن گزارش شده در واقع یک پارادایم ذهنی بوده که در طول زمان شکل گرفته است و در حقیقت کار صحابه درباره یکسان سازی قرائت ها و مفردات قرآنی و ... بوده نه جمع و چینش سور؛ اما به مرور زمان جمع مصاحف گوناگون و یکسان سازی رسم الخط قرائت ها، به پارادایمی برای جمع و تدوین خود قرآن تبدیل شد.