میراث حدیثی

محدثان قم در ابتدای قرن سوم نقش برجسته ای در انتقال میراث حدیثی کوفه به این شهر داشته اند. علاوه بر نقل، تبویب و شرح احادیث، بازخوانی معیارهای راویان قمی در پذیرش و نقل احادیث از اهمیت خاصی برخوردار است. محمد بن خالد برقی از بزرگان قم در این دوره است که الگوی تعامل با میراث گذشتگان را تصحیح کرده و تکامل بخشیده است. وی در کنار اعتماد بر ثقات، با نگاه جدید به میراث ضعیفان و قبول روایت ایشان در صورت همراهی قرائن، بنیان نوینی در این روند ایجاد کرده است. در این مقاله ضمن مطالعه میراث روایی وی به شواهد این ادعا پرداخته شده است.

مواجهه شیخ مفید با میراث حدیثی امامیه و میزان بهره گیری وی از این میراث در موضوعات کلامی متفاوت است. بررسی و مقایسه آراء کلامی وی با میراث حدیثی امامیه نشان می دهد که شیخ مفید ضمن استفاده و بهره مندی از این میراث گران، رویکردی انتقادی وگزینشی نسبت به کاربست برخی روایات در موضوعات کلامی داشته است. رویکرد انتقادی وی را می توان در موضوعاتی همچون معرفت فطری، عالم ذر و خلقت ارواح مشاهده نمود. در موضوعات یادشده شیخ مفید از قول مشهور در روایات فاصله گرفته و گاه تا مرز انکار آنها پیش رفته است. رویکرد گزینشی وی را می توان در برخی از موضوعات همچون: اراده، جبر و تفویض، استطاعت، قضا و قدر و بدا جست و جو کرد.

ابوالمفضل شیبانی (م. ۳۸۷ق) از جمله راویان پرکاری است که روایات پرشماری در منابع حدیث و کلام فرق اسلامی دارد و حتی جمعی از بزرگان فریقین او را به حافظ بودن می ستایند. با وجود این، گاه دخل و تصرفات غیرمتعهدانه ای در نقل روایات و اسناد داشته و جمعی از رجالیان متقدم مانند جمع زیادی از مشایخ نجاشی و برخی از بزرگان عامی سده چهار و پنج همچون دارقطنی و برخی از شاگردان روایی شیبانی او را تضعیف کرده اند. از امامیه نیز بزرگانی چون ابن غضائری او را متهم به سندسازی می کند. اما جمعی از عالمان سده های اخیر، پیشنیان رجالی را به تندروی یا تأثیرپذیری از نگرش های کلامی عامه در تضعیف متهم کرده اند. بنابراین، مسأله اصلی مقاله، یافتن راه هایی برای قضاوت در این اختلافات است. یافته تحقیق آن است که نقد های این عالمان بر تضعیفات پیشینیان نا تمام است و با روش هایی تاریخی مانند ابحاث طبقاتی و بررسی های تطبیقی منابع می توان برخی از تحریفات شیبانی را کشف کرد. همچنین شیبانی مانند برخی از جریان های حدیثی رقیب امامیه، گاه با مقابله به مثل، اسنادی ساختگی در تأیید مذهب ارائه داده است.

پیدایش غلو و گروه هایی با نام غالی از زیان بارترین انحرافات درون شیعه بود که در تخریب کردن چهره تشیع، تأثیر بسزایی داشت. این گروه- در طول تاریخ- خود را به عنوان شیعه در صفوف شیعیان جای داده اند و با مطرح کردن عقاید خرافی و جعل احادیث زمینه تبلیغاتی برای دشمنان و مخالفان دین اسلام را فراهم ساخته است و همچنین زمینه نفرت دیگر مسلمانان را از تشیع فراهم می آورد. در این مقاله با عنوان: «غالیان سیاسی و تأثیر آنان بر میراث حدیثی شیعه»، غالیان را به دو طیف غالیان منحرف و دروغ گو و طیف متهمان به غلو تقسیم نمودیم و تلاش شده است افرادی چون مفضل بن عمر جعفی، محمد بن سنان،سهل بن زیاد و... را که به غلو متهم شده اند ،از غلو پاک نموده و آنان را جزء «غالیان سیاسی» به شمار آوردیم. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، به چالشی که در منابع رجالی هست، پاسخ داده شده است و آن اینکه طایفه ای از روات به غلو، ارتفاع و مذاهب فاسد، متهم گردیده اند در حالی که از آن سو مورد اعتماد مشایخ بزرگ حدیثی قرار گرفته اند. این دوگانگی، علما و اندیشمندان رجالی را بر آن داشته که نظریاتی را ارائه کرده و دو گانگی موجود را تبیین کنند. به همین سبب چهار نظریه در تبیین این دوگانگی مطرح گردیده است که راه برون رفت از این چالش را روشن ساخته است و در پایان به ویژگی های میراث حدیثی آنان و گزارشی از روایات متهمان به غلو و همچنین عمده مباحث رایج میان این افراد، پرداخته شده است.

میراث حدیثی اسماعیلیه یکی از منابع مهم در عرصه حدیث پژوهشی است. هر پژوهشگری برای پژوهش در معارف اسلامی ناگزیر از آگاهی کامل از این میراث است. میراث حدیثی اسماعیلیه در قرون متمادی از دید پژوهشگران مخفی مانده بود اما در قرن اخیر پژوهش در این عرصه سرعت بیشتری گرفته است. سوال این است که مهمترین منابع حدیثی اسماعیلیه کدام اند و در چه عصری تألیف شده اند؟ علم رجال چه جایگاهی در میان محدثین اسماعیلی دارد؟ کتاب الکشف و تفسیر قمی چه رسالتی در معارف اسلامی بویژه بحث امامت دارند؟ این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی به بررسی میراث حدیثی اسماعیلی و نسبت آن با میراث حدیثی اثناعشری پرداخته و نحوه تعامل بین آن دو را با ذکر نمونه هایی نشان دهد. فرض بر این است که مطالعات حدیثی بدون توجه به میراث دیگر فرقه های اسلامی از جمله فرقه اسماعیلیه در برخی از مباحث ناقص خواهد بود. مهمترین یافته های پژوهش عبارت است از: وجود منابع روایی متعدد اسماعیلی، نقل روایات فراوان از اهل بیت توسط میراث اسماعیلی، عدم پایبندی اسماعیلیه به دانش رجال، اشتراک چشمگیر روایات مربوط به اعتقادات بویژه در حوزه امامت میان روایات اسماعیلی و اثناعشری بویژه در حوزه روایات تأویلی.

پیدایش غلو و گروه های غالی از زیان بارترین انحرافات درون شیعه بود که در تخریب کردن چهره تشیع، تأثیر بسزایی داشت. این گروه - در طول تاریخ - خود را به عنوان شیعه در صفوف شیعیان جای داده اند و با مطرح کردن عقاید خرافی و جعل احادیث، زمینه تبلیغات منفی برای دشمنان و مخالفان دین اسلام را فراهم ساخته و زمینه نفرت دیگر مسلمانان را از تشیع فراهم می آورد. این مقاله غالیان را به دو طیف غالیان منحرف و دروغ گو و طیف متهمان به غلو تقسیم نموده و تلاش دارد تا افرادی چون مفضل بن عمر جعفی، محمد بن سنان، سهل بن زیاد و ... از غلو پاک نموده و آنان را جزء «غالیان سیاسی» به شمار آورد در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، به این چالش در منابع رجالی پاسخ داده شده است که طایفه ای از روات به غلو، ارتفاع و مذاهب فاسد، متهم گردیده اند در حالی که از آن سو مورد اعتماد مشایخ بزرگ حدیثی قرار گرفته اند. این دوگانگی، علما و اندیشمندان رجالی را بر آن داشته که با نظریات خود، دو گانگی موجود را تبیین کنند. چهار نظریه در تبیین این دوگانگی و راه برون رفت از این چالش موجود است. در پایان به ویژگی های میراث حدیثی آنان و گزارشی از روایات متهمان به غلو و همچنین عمده مباحث رایج میان این افراد، پرداخته شده است.

محمد بن سنان زاهری از آن دست راویان پُر روایتِ کوفی است که اعتبار وی میان رجال شناسان و فقیهان مورد گفت وگوست؛ گروهی وی را قابل اعتماد می دانند و برخی او را نامعتبر قلمداد می کنند. ظاهراً تمایلات غالیانه وی در بی اعتباری اش نزد رجالیان امامی بی تأثیر نبوده است. هرچند رگه های این تمایلات و گرایش ها در میراث روایی بازمانده از او در جوامع روایی امامیه چندان مشهود نیست، اما در میراث برجای مانده و منسوب به وی در میان گروه های غالی شام در سده های چهارم و پنجم هجری وجود عناصر غلوآمیز به روشنی قابل مشاهده است. در آثار برخی مؤلفان نصیری، از متونی با انتساب به ابن سنان یاد و مطالبی از آن ها نقل شده است که - در صورت درستی انتساب - از یک سو مؤید غالی بودن وی و از سوی دیگر، شاهدی در پالایش میراث حدیث امامیه توسط محدثان بزرگ از عناصر غلوآمیز خواهد بود.