پژوهش در آموزش تاریخ

انقلاب سفید (1342- 1357) مجموعه ای از برنامه های اصلاحی بود که به طور فراگیر تمام جنبه های زندگی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران را در بر می گرفت. یکی از برنامه های این اصلاحات،  انقلاب اداری و انقلاب آموزشی  بود که در راستای گسترش و تحول نظام آموزشی تصویب شد.  در این راستا پژوهش حاضر بر آن است با رویکرد توصیفی - تحلیلی و بهره گیری از داده های آماری گسترش مراکز آموزش عالی و چالش های درونی ناشی از این اصلاحات را در دوره زمانی مذکور مورد بررسی قرار دهد. دستاورد این پژوهش حاکی است که به موازات رشد کمی مراکز آموزش عالی و به تبع آن گسترش قابل توجه قشر تحصیل کرده، به دلیل تعارضات و چالش هایی که بین دانشگاهیان و حکومت وجود داشت، اقشار تحصیل کرده جایگاه درخور توجهی در مشارکت سیاسی و اجتماعی به دست نیاورند. به همین دلیل علی رغم تلاش حکومت برای جذب و کنترل دانشگاهیان، این گروه به مخالفت با رژیم پهلوی پرداختند.

تا پیش از روی کار آمدن قاجارها، امرا و حکام نواحی به دلیل فقدان مشروعیت نتوانستند در بین مردم جایگاه چندانی بدست آورند؛ لذا شاهان نخستین قاجار، در بدو امر، به منظور کسب مشروعیت دست به دامن علمای شیعه عصر شدند. از سوی دیگر، علمای شیعه ی اوایل دوره ی قاجار بر این باور بودند که در عصر غیبت، علما و فقها به عنوان نایبان آن حضرت تا زمان ظهور، عهده دار ولایت و حکومت شیعیانند و هر ولایتی و حکومتی غیر از ولایت فقها را نامشروع قلمدادکردند. در این میان، بودند علمایی که ضمن تأکید بر ولایت فقها، مشروعیت حکومت شاهان قاجار در امور دینوی را تأیید کردند. در این مقاله تلاش می شود تا دیدگاه ملااحمد نراقی مبنی بر ارجحیت ولایت فقها بر سلاطین در دوره غیبت با استناد به روایات و احادیث متعدد نشان داده شود و با ذکر وظایفی چون اجرای حدود و احکام، قضاوت، حفاظت، و صیانت از جان و مال مردم روشن می کند که مشروعیت حاکم جامعه اسلامی ناشی از اِشراف بر این حدود است. وظایفی که فقط فقها و علمای جامع الشرایط و مسلط به حدود شرعی می توانند این نوع ولایت و حکومت را صرفاً تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج) برای مردم اعمال کنند. بدین ترتیب مبانی مشروعیت ولایت فقها و عدم مشروعیت شاهان قاجار تبیین می گردد. روش و شیوه ی بررسی در این مقاله به صورت توصیفی- تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای صورت پذیرفته است.

در تاریخ کشورها همواره بزرگانی وجود داشته اند که مردم هر عصر به وجود آن ها بر خود می بالند و به آنان افتخار می کنند. این بزرگان به واسطه ی اقداماتی که انجام داده اند به مرور زمان برای عموم مردم به شخصیت هایی اسطوره ای تبدیل شده اند. یکی از شخصیت هایی که نماد حکمت و خرد در جمع دیوانسالاران ایرانی بود و زندگی او تا حدی گرفتار افسانه و ابهام شده بزرگمهر حکیم است. در تاریخ و ادبیات ایران زمین جملات قصار حکمی ، اخلاقی، فلسفی و همچنین اندرزها و حکایت های زیادی را به او نسبت داده اند که بر خرد و دانایی و میهن دوستی وی تأکید می کند. انسان ایرانی، ارزش های انسانی و متعالی خود را به نقل از بزرگانی عرضه داشته است که در تاریخ و در ساحت افسانه، نمونه و الگوی درایت، تدبیر و هوشمندی بوده اند. بدون تردید در این میان بزرگمهر حکیم از تابناکترین چهره ها محسوب می شود. وی از جمله قهرمانانی بود که به جمع شهیدان اندیشه پیوست و حالت اسطوره پیدا کرد. بنابراین ضرورت دارد شخصیت وی از افسانه تا واقعیت مورد کندوکاو قرار گیرد.

در راستای فهم اوضاع دینی و اجتماعی شهرهای دوره ی تیموریان، نحوه ی تعامل سلاطین تیموری با شخصیت های دینی به مسأله ای مهم تبدیل می شود. مقاله ی حاضر با اتکاء به روش تحقیق توصیفی تحلیلی می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که چه نوع تعامل و مواجهه ای میان سلاطین تیموری و شخصیت های دینی قابل شناسایی است؟ این نوشتار بر آن است تا مواجهه ی تیموریان با مسائل دینی را بیان کند، جایگاه شخصیت های دینی در تعاملات فرمانروایان تیموری را مشخص نماید و تعاملات شخصیت های دینی با فرمانروایان تیموری را تحلیل نماید. نتیجه پژوهش نشان می دهد که شخصیت های دینی، انواع مختلف داشتند. فرمانروایان تیموری می کوشیدند با هر کدام به نوعی ارتباط برقرار نمایند و از ایشان در جهت اعتبار بخشیدن به حکومت و دسترسی به اهداف مورد نظر خود بهره گیرند.

زندگی و کردارهای سیاسی در هر جامعه ای در چارچوب گفتمان سیاسی مسلط  تعیین می شود و شکل خاصّی از زندگی و کردارهای سیاسی را ممکن می سازد. در نتیجه هویّت و خود فهمی های فردی را به شیوه ی ویژه ای تعریف می کند و برخی از امکانات زندگی سیاسی را متحقّق، و برخی دیگر را حذف می نماید. در این مقاله برای تحلیل ظرف مکانیِ مدیریّت فضای ملّی در عصر پهلوی دوّم،  مجموعه ای از شاخصه ها و عناصر از قبیل مناسبات سرمایه داری، تمرکزگرایی، مهاجرت روستاییان، رشد جمعیّت، انقلاب سفید و اصلاحات ارضی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.  نتایج این پژوهش حاکی از تسلّط گفتمان مدرنیسمِ غربی در این دوره است که با تمرکزگرایی، توسعه و نوسازی، صنعتی شدنِ شهرها و  گذار از کشاورزی سنّتی به صنعتی و شیوه ی تولید سرمایه داری شدّت می یابد. روستاییان، عشایر و عوامل قدرت سنّتی همچون سران قبایل و زمینداران بزرگ  با انجام  اصلاحات ارضی تضعیف شده و در حاشیه قرار می گیرند. بیشتر سرمایه گذاری ها مربوط به شهرها بوده و یا اثرات خود را بیش از همه بر شهرها  برجای گذارد به گونه ای که می توان گفت  که به طورکلّی «ظرف مکانی» مدرنیسم دوره ی پهلوی دوّم «شهر» بوده است.

عصر صفوی (1135- 907 ق./ 1722- 1501 م.) عصر گسترش چشمگیر فعالیت میسیونرهای مذهبی اروپا در ایران بود. در این دوره قدرت های اروپایی برای نفوذ در سرزمین های شرقی و دست یافتن به مواد اولیه ارزان قیمت با همدیگر رقابت می کردند، در همین حال قلمرو و تجارت خارجی آنها نیز توسط عثمانی به شدت در خطر بود، لذا ایران به عنوان همسایه و دشمن عثمانی و در عین حال به عنوان طرف تجاری اروپا گزینه مناسبی برای اتحاد بود. سؤال پژوهش حاضر این است که آیا میسیونرها و مبلغین مذهبی در توسعه روابط سیاسی و تجاری ایران و اروپا در عصر صفوی نقش داشتند؟ سعی بر آن است با روش تحقیق توصیفی و جمع آوری اطلاعات از گزارش ها، منابع تاریخی و پژوهشی، سفرنامه ها و اسناد به این سؤال پاسخ داده شود. به نظر می رسد علاوه بر انگیزه های مذهبی دلایل ویژه سیاسی و اقتصادی در ارسال هیأت های مذهبی به ایران نقش داشت. یافته پژوهش حاضر مبین این واقعیت است که میسیونرهای مذهبی در اشاعه دین مسیحیت در ایران توفیق چندانی نداشتند اما توانستند در توسعه روابط سیاسی و تجاری ایران و اروپا نقش موثری بازی کنند.