پژوهش در هنر و علوم انسانی

اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی ادیانی الهی و توحیدی می باشند و نور در متون مقدس و باورهای پیروان این ادیان از اهمیت زیادی برخوردار است. در آیات مقدس قرآن، متون مقدس انجیل و متون مقدس صابئین مندائی، خداوند با عنوان نور معرفی شده است . هم چنین فرشتگان، پیامبران و بعد روحانی انسان نیز به نور منسوب شده اند و این وجوه نور در عناوین مختلف و به شکل های گوناگونی دیده می شود. این مهم موجب شده است تا در پژوهش حاضر مفهوم شناسی نور در ادیان اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی و شناسایی وجوه اشتراک و افتراق مفهوم نور در ادیان اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی به عنوان هدف پژوهش مورد توجه قرار بگیرد. در این راستا سؤالات زیر مطرح شده است: 1- نور در ادیان اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی دارای چه مفهوم و جایگاهی می باشد؟ 2- مفهوم نور چه وجوه اشتراک و افتراقی در باورهای ادیان اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی اهواز دارد؟ لازم به ذکر است برای پاسخ گویی به سؤالات مطرح شده اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی با رویکرد توصیفی- تحلیلی- تطبیقی بررسی شده است و نتایج پژوهش نشان می دهد خداوند در باورهای هر سه دین اسلام، مسیحیت و صابئین مندائی نور است و فرشتگان الهی ماهیتی نورانی دارند اما در دین صابئین مندائی بر فرشتگان و ماهیت نورانی ایشان بیشتر تأکید شده است درحالی که نقش حضرت محمد (ع) و حضرت علی (ع) در اسلام و حضرت عیسی مسیح (ع) در مسیحیت پررنگ تر است و بر مفاهیمی چون نور محمدی و نور ولایت و نیز نور مسیح بیشتر تأکید شده است.

معماری گذشته ایران همواره در جست و جوی خلاقیت و بهره گیری از فضاهای منحصربفرد خود بوده است که با گذر زمان برخی از آن ها از یاد رفته یا به نحوی دیگر بکار رفته اند. «مهتابی» یکی از این دسته فضاهاست که در دوره قاجار در بسیاری از کاربری ها از قبیل مسکن، مسجد-مدرسه و سایر عمارت ها به چشم می خورد ولیکن در ابنیه مذهبی با رنگ و بوی متفاوتی از سایر ابنیه معماری گذشته ایران بکارگیری شده است. باتوجه به اینکه در دوره قاجار شاهد تحولاتی شایان توجه علی الخصوص در عرصه شهرسازی و معماری معاصر ایران از قبیل بکارگیری متفاوت رابطه شبستان و گنبدخانه، بالکن شهری، خیابان و ... شاهد آن بوده ایم، کاربست فضای مهتابی نیز در خور توجه است. شاید بتوان گفت که مهتابی نوعی جداسازی هوشمندانه توأم با ترکیب کامل میان فضای نیایشی و آموزشی است که غالبا در بناهای بیشتر از یک طبقه بکار رفته است. آز آن جایی که این فضا از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است، معمولا در صحن اصلی بکار رفته است تا بخشی از بنا را به صورت نیمه باز در تراز بالایی زمین قرار گرفته و موجب گستردگی فضایی به دور از یکنواختی نمای مسجد-مدرسه است. با بررسی و تحلیل موشکافانه نمونه هایی از مسجد-مدرسه های قاجار که دربرگیرنده فضای مهتابی است می توان به رابطه معنادار بین جایگاه مهتابی و ساختار فضایی-کارکردی آن در مسجد-مدرسه های دوره قاجار دست یافت. مسجد-مدرسه ها از دسته کاربری های تلفیقی آموزش و نیایشی هستند که به سبب همین ترکیب نیازمند برخی فضاهای پیوند دهنده هستند. مهتابی از این دست فضاهاست که به خوبی می تواند ارتباط بصری بین دو کاربری را فراهم سازد و موجب گسترش فضایی یک بنای واحد شود. در حقیقت مهتابی نوعی جداسازی هوشمندانه توأم با ترکیب کامل میان فضای نیایشی و آموزشی است که غالبا در بناهای بیشتر از یک طبقه بکار رفته است. آز آن جایی که این فضا از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است، معمولا در صحن اصلی بکار رفته است تا بخشی از بنا را به صورت نیمه باز در تراز بالایی زمین و همچنین ایجاد دسترسی منحصر به فرد طلاب برای رسیدن به فضای روحانی جهت اقامه نماز، عبادت و طلب علم را فراهم سازد.

پژوهش حاضر بر این فرض استوار است که جایگاه اجتماعی و فرهنگی زن در فرهنگ های مختلف متاثر از نگاه منحصر به فرد یک فرهنگ و جامعه خاص است. برای بررسی این مسئله ضرب المثل های فارسی، انگلیسی و آذری با موضوعیت زن بررسی شدند. به این ترتیب واژه زن به عنوان واژه شمول و واژگان دختر، مادر، عروس، مادرزن، مادرشوهر ... و معادل آن ها در هریک از زبان ها به عنوان واژگان زیرشمول انتخاب شدند. پس از جمع آوری، براساس تحلیل محتوایی داده ها در پنج حوزه، معیارهای اخلاقی و سرشت، وظایف زن، تبعیض جنسیتی، ارزش گذاری، دفاع از حقوق زنان و برابری جنسیتی طبقه بندی شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد که ضرب المثل های فارسی و آذری بسامد قابل توجهی آنهم به یک میزان درحوزه های معیارهای اخلاقی و ارزش گذاری داشتند که در این میان بسامد ضرب المثل های فارسی بیشتر از آذری بود. نکته جالب توجه دیگر در خصوص حوزه تبعیض جنسیتی بود که در آن بسامد ضرب المثل های فارسی بیش از دو زبان دیگر بود. ولی در حوزه دفاع از حقوق زنان و برابری جنسیتی هر سه زبان عملکرد یکسانی داشتند.

از جمله مفاهیمی که پیرامون چیستی هنر قابل تامل است اصطلاح زیبایی شناسی است. هرچند که زیباشناسی در فلسفه غرب، توسط ایمانوئل کانت به اوج معنایی خود دست یافت و تاثیر آثار کریستیان ولف به عنوان فیلسوفی که تفکر کلاسیک آلمانی را بنیان گذارده است، بر آن غیر قابل انکار است، اما در عصر حاضر در مورد انواع هنر از جمله هنرهای سنتی شرقی نیز استعمال می شود. لذا در مبحث زیباشناسی و عملکردگرایی به عنوان شاخه ای از دانش، این فرضیه وجود داشت که مفهوم زیباشناسی صنعت-هنر قفل های چالشتر که در دوران صفویه با هدف حفاظت از اموال و دارایی اشخاص تولید شده و به استفاده عموم رسیده است؛ از دیدگاه ولف قابل توصیف بوده از این رو لذت ناشی از تولید یک اثر هنری نیز برای صنعتگر، همان معنای لذت از زیبایی بوده که یک هنر کاربردی در نگاه ولف داشته است. از این رو این پژوهش با رویکرد کیفی و روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. جامعه تحلیلی منابع اطلاعاتی دسته اول و دوم مرتبط با موضوع پژوهش بوده که ابتدا شناسایی و سپس به صورت هدفمند و عمیق مطالعه و به طور مستمر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند که طی این تجزیه و تحلیل، زیبایی شناسی قفل های چالشتر از نگاه صنعتگر و دیدگاه فلسفی ولف در رابطه با زیبایی شناسی، بازشناسایی و در نهایت از طریق تحلیل عوامل مربوطه، به این فرضیه پاسخ داده شده است که کارکردهای قفل های چالشتر با نظریه ولف در موضوع زیباشناسی و عملکرد گرایی چگونه است.

یونان باستان از دیر باز تا کنون مهد فلاسفه بزرگی بوده است که سنگ بنای آن را پایه ریزی کرده اند. بی شک یکی از این فلاسفه بزرگ، افلاطون بود که تاثیر شگرفی بر فیلسوفان و متفکران پس از خود داشته و آنها را از آموزه های خویش متاثر ساخت. این نفوذ تا به حدی است که حتی متفکران در عصر رنسانس با ترجمه کتب افلاطون از یونانی به لاتین و تشکیل آکادمی به احیای فلسفه افلاطونی مبادرت ورزیدند. در این عصر اندیشه های افلاطون در ادبیات و تمام علوم رخنه کرده و جلوه ای نو به آن ها بخشید. هنر و هنرمندان عصر رنسانس نیز از این قاعده مستثی نیستند. از برجسته ترین هنرمندانی که در عصر رنسانس می زیست و با شرکت در محافل افلاطونی وبا بهره گیری از آراء و آموزه های این فیلسوف بزرگ که توسط متفکران رنسانسی تدریس می شد، به ویژه در زمینه عشق، زیبایی و نظریه مثل وی به خلق آثار جاویدانی دست می زند، میکل آنژ است. این مقاله به بررسی تاثیر تفکرات فلسفی افلاطون بر اثار میکل آنژ می پردازد و با روشی قیاسی به این سوال پاسخ دهد که؛ چگونه آراء افلاطون بر نحوه تفکر و آثار میکل آنژ تاثیر گذاشته و میکل آنژ به چه صورتی بر اساس آراء افلاطون هنرنمایی کرده است؟

این مقاله به خوانشی از داستان اسطوره ای «شاماران» که در مناطق کردنشین با چند روایت مختلف از زبان مردمان هر کدام از بخش های کردنشین، می پردازد، با استفاده از خوانش اسطوره ای-کهن الگویی «یونگ»، می پردازد. نظریه کهن الگویی یونگ، چنین روایت هایی را به معانی استعاری و در نتیجه وسیله ای برای ارتباط با دنیای درون ذهن ها می داند که از این طریق می توانیم ذهن ناخودآگانه جمعی بشر را خوانش کنیم. این داستان (شاماران) با استفاده از نظریه «ولادیمیر پراپ» و «تزوتان تودوروف» در مورد چگونگی دور نمای ساختاری چنین داستان هایی و قاعده بکار بردن آن ها یعنی «شخصیت ها» و «پیرنگ»، مورد تحلیل قرار گرفت تا نشان داده شود که چنین متن هایی، از کدام خاستگاه ها سرچشمه گرفته است؟ نتیجه حاوی این مطلب است که داستان شاماران نیز به مانند اغلب داستان های سراسر جهان، تبیینی از نظریه پراپ بوده که اساس و الگوی کلی به شکلی مشابه در این متن نیز تکرار شده است. بر اساس نظریه ناخودآگاه جمعی یونگ نیز استدلال شد که «شخصیت» و «قهرمان» و پیرنگ «سفر قهرمان» از کهن الگوهایی هستند که به طور جهان شمول از تفکر عام بشر زاییده شده است و هر کدام از این کهن الگوها به نحوی از انحاء در میان ملیت های مختلف به شیوه های نه چندان گونه گون بازگو می شوند.

نقالی و تعزیه، از هنرهای نمایشی بومی ایران هستند که در بستر زمان در سراشیبی های بسیاری قرار گرفته اند، اما بااین حال، در ردیف اصلی ترین و پرسابقه ترین هنرهای دوره باستانی و عهد اسلامی محسوب می شوند. مطالعه حاضر با شیوه توصیفی-مقایسهای ابعاد نشانه شناسی از دیدگاه سوسور در عناصر اجرایی و داستانی را در دو هن ر نق الی (طومار سیاوش) و تعزی ه [شهادت امام حسین (ع)] مورد سنجش قرار می دهد ت ا می زان تفاوت ه ا و مش ابهت های ای ن دو هن ر مش خص گ ردد. یافته های این پژوهش نشان داد که دو هنر نقالی و تعزی ه از بُعد اجرایی دارای شباهت هایی چون تقسیم دوگانه آواها؛ ایجاد جریان و موضوعی واحد در زمینه ستیز ح ق و باطل و همچنین نگاشتن دیالوگ صحنه نمایش در نسخه و طومار هستند و در بُعد داستانی نیز دارای مشابهت هایی چون درونمایههای یکسان، روابط علّی و معلولی قوی، تعلیقه ای ذات ی و تنوع کشمکش هستند. از وجوه افتراق تعزیه خوانی نس بت ب ه نق الی دربُع د عناص ر اجرای ی می توان به تعدّد بازیگران، فیزیک ظاهری آنان، الزام ب ه داش تن لب اس مخصوص و موسیقی همراه با متن اشاره نمود و در زمینه عناصر داستانی نیز می توان ب ه متنوع بودن لحن، واقع نمایی ساختاری، تفاوت زاویه دید و جنبه های مشترک صحنه با مضمون اشاره کرد.