سیاست نامه علم و فناوری

مفهوم سیستم ملی نوآوری از سال 1988 به طور جدی وارد محافل آکادمیک شد و در دهه 1990 مورد توجه سیاست گذاران و محققان دانشگاهی قرار گرفت. با شروع قرن جدید، این مفهوم دچار تحولاتی شده که بررسی آن ها، به خصوص از منظر کشورهای درحال توسعه، هدف اصلی از نگارش این مقاله است. این پژوهش نشان می دهد که چگونه در دهه 1990 با تنوع مفهومی گسترده ای مواجه بودیم، ولی اکنون به سمت یک همگرایی مفهومی حرکت می کنیم که به صورت خاص مجدداً حول نگرش فریمن درباره این مفهوم درحال شکل گیری است.

ریشه های مفهوم سیستم های بخشی نوآوری به مطالعاتی بازمی گردد که حدود سه دهه پیش انتشار یافته اند. اما این مفهوم حدود دو دهه پیش به طور جدی معرفی شده و از آن زمان به بعد، با روندی افزایشی، در صنایع متنوع و در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه به کار رفته است. با این حال، تاکنون مطالعه نظام مندی در زمینه پیشینه پژوهشی سیستم های بخشی نوآوری صورت نگرفته است. در این مقاله، با مطالعه 76 مقاله منتخب، به مرورِ نظام مند پیشینه این نوع پژوهش طی دو دهه اخیر پرداخته ایم. بدین منظور، در کنار مروری بر مفهوم، ویژگی ها و مؤلفه های سیستم های نوآوری بخشی، برخی آمارهای توصیف مرتبط با مقالات منتخب را ارائه داده ایم. به علاوه، مطالعات انجام شده را بر اساس سطح توسعه یافتگی جوامع دسته بندی کرده ایم و در ادامه به ارائه دسته بندی موضوعی از مطالعات صورت گرفته پرداخته ایم که مشتمل بر مفاهیم همپایی فناورانه، پنجره های فرصت، کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده، و گذار به رهبری بازار در اقتصادهای نوظهور است.

این مقاله با هدف مروری بر تعاریف، ویژگی ها و اجزای سیستم نوآوری فناورانه، به منزله یکی از رویکردهای تحلیل گذار فناورانه و همچنین یکی از رویکردهای تکاملی نوآوری، نوشته شده است. در بخش اول جایگاه این رویکرد در مکاتب توسعه اقتصادی تبیین شده، سپس به ارائه تعاریف و اجزای سیستم نوآوری فناورانه شامل کارکردها، اجزای ساختاری و عوامل زمینه ای پرداخته شده است. در این حوزه، بر اساس پراستنادترین مقالات، چهار جزء ساختاری، هفت کارکرد و چهار عامل زمینه ای برای سیستم نوآوری فناورانه شرح داده شده است. پس از توضیح ارکان، روش های تحلیل سیستم نوآوری فناورانه شامل پنج روش تحلیل خروجی، تحلیل ساختاری، تحلیل کارکردها، تحلیل دینامیک بین کارکردی و نیز تحلیل توأمان ساختاری - کارکردی ارائه شده است. در پایان نیز، بر اساس مطالعات مختلف، مشکلات و موانع توسعه سیستم نوآوری فناورانه مرور شده است.

هدف اصلی از نگارش این مقاله شرح روش شناسی تحلیل سیستم های اجتماعی پیچیده با تمرکز بر روش تحلیل سیستم های نوآوری است. در این مقاله تلاش شده نخست سیستم نوآوری، به منزله یک سیستم پیچیده اجتماعی تطابق پذیر، تحلیل شود و سپس، بر این اعتبار، روش شناسی مناسب تحلیل این قبیل سیستم ها تشریح گردد. رویکرد بسط داده شده در این تحقیق مدل سازی عامل بنیان است که مفاهیمی همانند نظریه بازی ها، سیستم های پیچیده، ظهوریافتگی، علوم اجتماعی محاسباتی، سیستم های چندعاملی و روش های مونت کارلو را با یکدیگر ترکیب می کند تا منطقی منسجم برای درک سیستم های پیچیده ارائه نماید. نتایج این بررسی نظری نشان می دهد که درک و تحلیل هر سیستم نوآوری مستلزم به کارگیری روش های متناسب با سیستم های پیچیده است و بهترین رویکرد نظری برای تحلیل سیستم نوآوری مدل سازی عامل بنیان و استفاده از شبیه سازی پویایی های تبادل دانش در شبکه های نوآوری است که از رویکردهای مطرح در مدل سازی عامل بنیان شناخته می شود.

یکی از مهمترین مفاهیمی که از دهه 1970 بر اساس فهم ساختارهای اقتصادی - اجتماعی ساخته شده نظریه شبکه های اجتماعی است. اگرچه علم شبکه به صورت یک پارادایم مفهومیِ قدرتمند در علم و مهندسی ظهور پیدا کرده، به نظر می رسد امروزه سازه ها و پدیده هایی نظیر شبکه های به هم پیوسته و تصادفی در گستره ای از ادبیات تحقیق شبکه های اجتماعی چندعاملی قرار دارند. این توجه بی سابقه به علم شبکه دو علت اصلی دارد: از یک طرف تعدد علوم بین رشته ای برای رسیدن به درکی عمیق از نقش تعاملاتِ بین عناصر در بازی قابلیت جمعی از سیستم های چندلایه، و ازطرف دیگر، پیشرفت فناوری و توانایی تجزیه شبکه در سیستم های پیچیده عامل بنیان. فرض اساسی در علم شبکه این است که در سطح سیستم، ساختار و صفات شبکه به صورت ویژگی های دینامیکی به نمایش گذاشته می شوند و نفوذ می یابند. در این تحقیق، با مروری بر ادبیات نظریه شبکه سازی و شبکه های اجتماعی، تلاش شده تا خاستگاه، ویژگی ها، الزامات و کارکردهای شبکه های نوآوری برای فهم نظام های اقتصادی - اجتماعی با رویکردی تحلیلی از برساخت اجتماعی رفتار فردی و سازمانی و روابط بازیگران تبیین شود. این فرایند در قالب نظریه شبکه های نوآوری مطرح شده است.

با توجه به اهمیت چشمگیر تعاملات منسجم و هم افزایی ارکان سه گانه دانشگاه- صنعت- دولت، در این پژوهش الگوهای توسعه ارتباطات این سه رکن، به عنوان هسته نوآوری در سیستم ملی نوآوری، بررسی شده است. بدین منظور، ضمن بررسی پژوهش های معتبر ملی و بین المللی، تلاش شده است که با پرداختن به مفاهیم اصلی و سیر تاریخی موضوع پژوهش زمینه آشنایی بیشتر پژوهشگران حوزه سیاست علم، فناوری و نوآوری با این مقولات فراهم شود. بر این اساس ابتدا گونه های مختلف مارپیچ سه جانبه، چهارجانبه، پنج و چندجانبه تبیین شده و علاوه بر معرفی پژوهش های شاخص از آستانه مباحث و ادبیات پژوهشی این حوزه گزارشی به دست داده شده است. ازآنجاکه در حوزه مطالعات تریپل هلیکس دو رویکرد کمّی و کیفی وجود دارد و با توجه به امکان انتشار بیشتر پژوهش های کمّی در مجلات معتبر بین المللی، بررسی کیفی این عرصه از زاویه الگوی تریپل هلیکس کمتر مدنظر قرار گرفته است؛ از همین رو، نظر به وجود منابع کافی برای یادگیری رویکردهای کمّی و محاسباتی این حوزه، در پژوهش حاضر بر توصیف پژوهش ها و مطالعات کیفی تمرکز شده و در پایان پیشنهادهایی برای پژوهشگران ارائه شده است.

ظهور فناوری های جدید فقط به معنی تغییر یا نسخ فناوری های موجود نیست، بلکه مقارن با ساختارها و تنظیمات اجتماعی جدیدی است. ازاین رو، مدیریت گذار فناورانه صرفاً به معنی حمایت از تحقیقات و توسعه فناوری های نوظهور نیست و مستلزم حکمرانی صحیحِ تغییر از سیستم فنی - اجتماعی موجود به سیستم فنی - اجتماعی جدیدی است. توصیف این تغییرات از اهداف رویکردها و چارچوب های گوناگونی نظیر رویکرد سیستم های نوآوری (به ویژه رویکرد سیستم های نوآوری فناورانه) و رویکرد چند لایه ای است. نظریه پردازان بعضی از شاخه های مشتق از رویکرد چند لایه، یعنی مدیریت استراتژیک جاویژه ها و مدیریت گذار یا توسعه های مفهومی سیستم های نوآوری فناورانه مثل موتورهای نوآوری، رویکردی به مراتب تجویزی تر دارند. در این مقاله، با دیدگاه مقایسه ای، به سِیر شکل گیری این رویکردها،اشتراک ها و افتراق ها و بنیان های نظری ای می پردازیم که در سِیر توسعه این رویکردها مؤثر بوده اند. به نظر می رسد تلفیق بینش های حاصل از دو جریان اصلی، یعنی رویکردهای سیستم های نوآوری و رویکردهای مبتنی بر سیستم های فنی - اجتماعی، آینده تحلیل و سیاست گذاری گذارهای فناورانه را شکل خواهد داد.

مقاله پیشِ رو با هدف معرفی و تبیین ویژگی ها و اجزای سیستم نوآوری منطقه تدوین شده است. بدین منظور تلاش شده در ابتدا جایگاه و سیر تاریخی شکل گیری این سیستم در میان پارادایم های فکری گوناگون تبیین شود. در ادامه، ضمن مقایسه آن با سایر مدل های تحلیلی سیستم نوآوری، تعاریف مختلف از سیستم نوآوری منطقه ای و اجزای کارکردی و ساختاری آن نیز ارائه شده است. سپس برخی از مدل ها و چارچوب های مطرح در توسعه نوآوری منطقه ای مانند مدل خوشه های صنعتی، مدل OECD و مدل اتحادیه اروپا معرفی شده است.

در این مقاله به مرور آخرین پژوهش های انجام شده در حوزه همپایی فناورانه در بنگاه های آسیای شرقی پرداخته ایم؛ موضوعی که اخیراً اهمیت وافری یافته است. بدین منظور، 76 مقاله چاپ شده در 17 نشریه را در بازه زمانی 23 ساله (1995-2017) با موضوع همپایی فناورانه در منطقه آسیای شرقی مرور کرده ایم که در محدوده پوشش رشته های دانشگاهی مدیریت راهبردی، تجارت بین الملل، کارآفرینی، مدیریت فناوری و نوآوری و اقتصاد بوده اند. بر اساس مرور نظام مند این پیشینه نظری، چارچوبی جامع برای این موضوع ارائه داده ایم. درنهایت، مهم ترین شکاف های پیشینه نظری را مشخص کرده و پیشنهادهایی در خصوص حوزه های تحقیقاتی آینده در زمینه همپایی فناورانه بنگاه های آسیایی ارائه کرده ایم.