در آستانه غیبت دوازدهمین امام شیعیان امامیه، سخت گیری های فوق العاده ای از سوی عباسیان برای شیعیان اعمال می شده است. در این شرایط، یکی از مهم ترین اقدامات امام هادی(ع)، زمینه سازی برای غیبت حضرت مهدی(عج) بوده است. روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان پیش از امام هادی(ع) در مورد غیبت امام دوازدهم نقل شده است؛ اما در عصر امام هادی(ع)، فرآیند زمینه سازی برای غیبت، وارد عرصه عملیاتی شد. امام هادی(ع) با استفاده از ابزارهایی که در اختیار داشت، در کنار اطلاع رسانی این واقعه مهم، سازوکاری برای بهره مندی شیعیان از وجود امام غائب در دوران غیبت صغری و از فقهای جامع الشرائط در عصر غیبت کبری فراهم نمود. در این پژوهش، سعی می شود با تحلیل داده های کتابخانه ای، ضمن بررسی اقدام های انجام شده توسط امام هادی(ع) در مورد زمینه سازی برای غیبت، نتایج حاصل از این فعالیت ها درباره معرفی فقها به جامعه شیعیان نیز مورد ارزیابی قرار گیرد.
بخشی از میراث حدیثی و سنّت پیامبر(ص)، توسط ائمه(ع) در روایات آنان حفظ شد و امامان معصوم(ع) در شرایط مختلف روایات پیامبر(ص) نقل می کردند. از امام هادی(ع)، که در دوران امامت بیشتر در بغداد توسط حکومت محصور بود؛ حدود 400 روایت نقل شده است که 33 روایت، اختصاص به روایات پیامبر(ص) و ویژگی های او دارد. هدف از مقاله حاضر، فهم آمار، نوع، موضوع و بررسی سند روایات پیامبر(ص) به نقل از امام هادی(ع) است. برای این منظور، ابتدا روایات بر اساس شاخصه های محتوایی و سندی، در جدولی تنظیم شده و بعد هر ستون، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در مقاله حاضر، از منابع روایی، رجالی، تاریخی و دلایل نگاری استفاده شده است. با بررسی انجام شده به دست می آید که امام هادی(ع)، 33 روایت از پیامبر(ص) و در مورد ویژگی های او نقل کرده اند؛ از مجموع 33 روایت، 27 عدد از نظر محتوا با سیره و تاریخ پیامبر(ص) همخوانی دارد و چنین روایاتی می تواند از معصوم(ع) صادر شده باشد. همچنین، موضوعاتِ مطرح شده با شرایط زمانی تطبیق دارد.
دوران حیات امام هادی(ع)، با اواخر عصر اوّل و اوایل عصر دوم عباسی که هریک ویژگی خاصی دارند، هم زمان بود. معتصم و واثق در عصر نخست، و متوکل، منتصر، مستعین و معتز در عصر دوم عباسی از خلفای معاصر آن حضرت بودند. سیاست های هریک از آنان، بنا به تناسب و اقتضائات زمان متغیر بود؛ البته همه آنان به حضرت به دیده دشمن می نگریستند و از جایگاه وی هراس داشتند. با توجه به شهادت امام در عصر معتز و سیاست سخت گیرانه متوکل در برابر آن امام، این پرسش به نظر می رسد که خلفای قبل از آن دو، در قبال امام چه رفتاری در پیش گرفته بودند؟ آیا رفتار آنان با یکدیگر تشابه و تفاوت هایی داشته است؟ علل تنوع برخورد، ناشی از چه بوده است؟ پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و پس از بررسی تطبیقی، به این نتیجه دست یافت که تفاوت عمده ای میان سیاست های کلی عباسیان وجود نداشته است؛ اما متوکل و معتز، به دلایلی در برابر امام هادی(ع) سخت گیرانه تر عمل کردند و در نهایت، معتز به شهادت آن حضرت دست یازید.
بحث و بررسی زندگانی ائمه (ع) و تحلیل خصوصیات دوره ایشان و مسائل مربوط به جامعه و محیط آن بزرگواران، از جمله مباحث و مسائلی است که اگر به درستی صورت پذیرد و مبتنی بر اسناد صحیح و شیوه ای کار آمد باشد، در تصحیح موضع و طرز نگرش معتقدان آن بزرگواران سهم بسزایی خواهد داشت. دوره امامت امام هادی (ع)، یکی از ادوار ویژه در تاریخ تشیع می باشد. این دوره، فاصله انتقال میان دو عصر متفاوت از دوران حکومت عباسیان به حساب می آید. حکمرانان عباسی با آگاهی از روحیه س تم س تیزی و احیاگری شیعه، همواره پیشوایان و رهبران آنان، از جمله امام ه ادی (ع) را تحت مراقبت شدید گرفته و پیروانشان را زیر فشار ق رار م ی دادند. علاوه بر شرایط سیاسی عمومی، شکل گیری قیام های گروه های مختلف شیعه، رواج اندیشه های انحرافی، از جمله: شایعه تحریف قرآن، مسئله جبر و تفویض و فعالیت غالیانی چون: محمد بن نصیر، فارس بن حاتم قزوینی و گ روه م جسمه، شرایط بسیار پیچیده ای را فراهم ساخته بود. با توجه به شرایط فوق، امام هادی (ع) در چند جبهه و با چندین بحران مواجه بود که با برنامه ای دقیق و منظم، به مواجهه با این چالش ها می پرداخت. در این مقاله، به شیوه توصیفی و تحلیلی به این سؤال پرداخته می شود که مهم ترین چالش های امام هادی (ع) در دوره امامتشان چه بوده؟ و شیوه رویارویی امام هادی (ع) با این مباحث چگونه بوده است؟ در پاسخ به این سؤالات، این فرضیه ها مطرح است که امام هادی (ع) با سه چالش جدی، یعنی: خلافت عباسیان، جریان های انحرافی و قیام های احساسی شیعه مواجه بودند که با برنامه ای دقیق، جامعه تشیع را از گزند پیامدهای این سه جریان حفظ کردند.
متوکل، یکی از سفاک ترین و جنایت کارترین خلفای بنی عباس بود. قبر امام حسین(ع) را ویران کرد. دوران خلافت وی، هم زمان با امامت امام هادی(ع) بود. به دستور وی، بارها به منزل امام یورش بردند. با اینکه منزل امام در سامرّا تحت کنترل بود، به اتهام توطئه علیه دستگاه خلافت، به مجلس بزم متوکل برده شد؛ بدان امید که سعایت گران دستور قتل امام را از خلیفه بگیرند. امام به درخواست خلیفه اشعاری را خواند که مجلس را منقلب کرد. بساط عیش برچیده شد و امام با احترام مجلس را ترک کرد. در این مقاله، به بررسی گزارش ها و اقوال مختلف درباره اشعاری که امام در بزم خلیفه خوانده، پرداخته شده و سیر تاریخی آن را از زمان مسعودی تا قرون معاصر گزارش کرده که نشان می دهد انتساب اشعار به امام و قرائت آن در دربار متوکل، قابل انکار نیست. دیگر اقوال نیز مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است که با توجه به معاصر بودن برخی نویسندگان با متوکل، خلیفه مستبد عباسی، تلاش کرده اند اشعار را به گونه ای ارائه دهند که اشاره ای به جریان دربار متوکل نداشته باشد. انتساب آن اشعار به امام علی(ع)، منافاتی با قرائت آن توسط حضرت هادی(ع) ندارد.
این مقاله،برای پاسخ به این سؤال که: چرا امامی مانند حضرت هادی(ع) کنیززاده است و با یک کنیز ازدواج کرده؛ در حالی که قرآن ازدواج با کنیزان را در صورت ناتوانی ازدواج با زنان آزاد، روا شمرده است؟ پس از بررسی این دستور قرآنی، به مدد دانش های مختلف از جمله کلام و تاریخ اسلام، نه پاسخ ارائه شده که عبارت اند از: مقابله با برده داری؛ مبارزه با تبعیض نژادی؛ آزادی و ازدواج غیرعلنی؛ تلاش برای تکثیر نسل اهل بیت؛ کم هزینه بودن و بی تکلفی ازدواج با کنیزان؛ دستیابی به پیوند نژادی با قومیت های مختلف؛ جلوگیری از به خطر انداختن همسران رسمی و خاندان هایشان؛ مشکلات شدید امنیتی و اقتصادی خاندان های علوی در این عصر؛پسندیده بودن لذت بری جنسی.
یکی از مظاهر فرهنگی عصر ائمه(ع)، توجه به نگارش آثاری در باب حدیث بوده است. علاوه بر ائمه(ع)، یاران آنها نیز در نقاط مختلف جهان اسلام به این جنبه فرهنگی توجه داشته اند. در این میان، اصحاب ایرانی امام هادی (ع) نیز جهت نشر معارف اهل بیت(ع) در این علم، علاوه بر اینکه دست به تألیف اثر زده اند، روایات بسیاری را که بیشتر بُعد فقهی داشته و مورد استفاده مردم قرار می گرفته است، نقل کرده اند. بسیاری از این روایات را می توان در کتب روایی، به ویژه کتب اربعه شیعه مشاهده کرد. در این پژوهش، با روش توصیفی آماری برآنیم تا با تکیه بر کتب اربعه شیعه (الکافی کلینی ، التهذیب و الاستبصار طوسی و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق) به عنوان کتاب های مهم روایی شیعه که نقش بسزایی در انتقال روایت ائمه(ع) ایفا کرده اند، به عملکرد فرهنگی یاران ایرانی امام هادی(ع) در علم الحدیث پرداخته شود.
برخی از اطلاعات مربوط به امام هادی(ع)، در منابع متعدد با اختلافاتی نقل گردیده و سبب شده است در برخی موارد، اشتباه، تناقض یا تضادهایی صورت بگیرد و توهم نادرست بودن اصل خبر را به دنبال داشته باشد. محل ولادت امام هادی(ع)، از جمله این مباحث است که با تعابیر مختلفی همچون: مدینه، صریا در مدینه و مانند آن از آنجا یاد کرده اند. در این نوشته، بیان خواهد شد که نام دقیق محل ولادت امام هادی(ع)، صریا بوده که در فاصله حدود دو کیلومتری مسجدالنبی قرار داشته است. امروزه، این مکان به «مشربه امّ ابراهیم» شناخته می شود و به شکل یک چهاردیواری موجود است. هم اینک محدودیت هایی از سوی حکومت عربستان برای این مکان ایجاد شده است؛ اما شیعیان به آن توجه دارند و به دیدن و در صورت امکان به زیارت آنجا می روند.
دوستی و پذیرش تفکر اهل بیت(ع)، از گذشته های دور در شهرهای مختلف ایران تردیدناپذیر است. با اینکه در قرن سوم، فضای غالب ایران با جریان عمومی اسلامی همسو بود، اما رگه های تشیع در شهرهای مختلف ایران قابل توجه است. اندیشمندانی در این شهرها، مسائل روز خود را از امام می پرسیدند و مشکلات خود را مرتفع می کردند. نامه نگاری، از روش هایی متداول آن زمان و مورد استفاده یاران امام هادی(ع) برای بهره گیری از دانش آن امام(ع) بود. پژوهش حاضر، بر اساس مناطق جغرافیایی و سپس نام راویان سامان یافته و این مسئله را رصد کرده که مناطق مختلف ایران در این خصوص چه نقشی ایفا کرده اند و در قیاس با یکدیگر، علل و عوامل نگارش نامه ها و نیز محتوای نامه ها چه بوده است. مطالعات انجام شده با روش تاریخیِ مبتنی بر توصیف و تحلیل، رابطه مستقیمی را میان جمعیت شیعه و تعداد نامه ها ترسیم می کند و نشان می دهد که قم، نقش بیشتری ایفا کرده و محور اصلی نامه ها مسائل فقهی، کلامی و اجتماعی بوده است.
واکاوی جریان فکری غلو در عصر ائمه(ع) و آشنایی با نوع مواجهه امامان(ع) با این گروه انحرافی، از اهمیت خاصی برخوردار است. مقاله حاضر، به طور خاص، به نوع مواجهه و برخورد امام هادی(ع) با غالیان زمان خویش اختصاص دارد. بررسی منابع فرقه شناختی، حدیثی و تاریخی، نشان می دهد که جریان فکری غلو در عصر امام هادی(ع)، همانند دوره های پیشین تداوم یافته و شاهد حضور غالیانی سرشناس چون: فارس بن حاتم، علی بن حسکه، ابن بابای قمی، ابن نصیر نمیری و دیگر خرده غالیان هستیم. امام هادی(ع) که خطر این جریان فکری را به خوبی احساس می کرد، به شدت با این جریان مقابله می نمود و غالیان را مورد لعن قرار می داد. همچنین، از آنان بیزاری جسته، از همنشینی با آنان نهی می کرد و آنها را رسوا ساخته، حتی در مواردی که به نظر می رسد بی ارتباط با سازمان وکالت نیست به قتل و یا جرح غالیان سرشناس دستور داده است.
خوزستان با محوریت اهواز، از نیمه دوم قرن دوم تا آغاز غیبت کبری، دوران شکوفایی علمی خود را داشته و در این قطعه حساس و مهمّ تاریخ تشیع، با حضور علمای بزرگ توانست با پیوندی عمیق با اهل بیت(ع) و کسب معارف آنان، حوزه علمیه توانایی را در جنوب ایران شکل دهد. خاندان آل مهزیار اهوازی، برادران حماد اهوازی، خاندان حضینی اهوازی و بسیاری دیگر از مشایخ بزرگ این حوزه که از وکلا، نمایندگان و اصحاب خاص امامان شیعه(ع) بوده و حضوری فعال و تأثیرگذار در مراکز مهمّ علمی شیعه در قم، کوفه و بغداد داشته اند، از چهره های علمی این مرکز مهمّ تشیع در جنوب ایران هستند. به نظر می رسد، تبیین ابعاد این حوزه شیعی، موضوعی است که هنوز درباره آن تحقیق و بررسی عالمانه و جامعی صورت نگرفته است. در این راستا و به عنوان آغازی بر انجام تحقیقات در این مسیر، با توجه به حجم انبوهی از میراث حدیثی این حوزه که در منابع بازمانده است، این نوشتار در صدد ارائه انعکاس گوشه ای از نقش اصحاب خوزستانی ابناء الرضا(ع) در مواجهه با اندیشه های فرقه های مختلف و تلاش علمی این حوزه در تبیین باورهای شیعی است.
امام هادی(ع)، دهمین پیشوا و امام شیعیان است که توجه به زندگی آن حضرت، اختصاصی به شیعیان ندارد و از جمله افرادی که به شرح حال آن حضرت پرداخته اند، ابن صباغ مالکی (م 855ق) می باشد. ابن صباغ در گزارش خود، به تاریخ ولادت و تاریخ وفات امام هادی(ع)، نص بر امامت، خلفای معاصر آن حضرت، القاب و کنیه ها و برخی گزارش های دیگر پرداخته است. در این نوشتار، درصدد نقد و بررسی گزارش ابن صباغ در مورد زندگی امام هادی(ع)، آشکارکردن مصادر و مستندات وی، به دست آوردن منطق و معیار او در گزینش این اخبار و روش مورد استفاده او هستیم. برای این منظور، ابتدا به ارائه خلاصه ای از گزارش وی پرداخته، سپس آن را مورد نقد و بررسی قرار دادیم. بررسی های انجام شده نشان می دهد که منبع اصلی مورد استفاده او، کشف الغمه بوده و او از روش ترکیبی در ارائه گزارش های خود استفاده نموده و در برخی موارد، روایات را با اختصار نقل کرده است. حذف سند و اکتفا به نام آخرین راوی و تنظیم مطالب بر اساس نظم و چینش خوب، از دیگر ویژگی های گزارش ابن صباغ می باشد.
ظهور مفهوم حقوق شهروندی را می توان مصادف با پیدایش نخستین حکومت ها دانست. حکومت ها اعتبار خود را از شهروندان می گیرند و در مقابل شهروندان خود، دارای مسئولیت هایی می باشند. حقوق شهروندی، خود دارای سه شعبه: حقوق مدنی، حقوق اجتماعی و حقوق سیاسی می باشد. امامان شیعه(ع) نیز همانند تمامی انسان ها و به عنوان حاکمان الهی و از طرفی، مردمان عادی، دارای حقوقی اجتماعی، از جمله، حقوق شهروندی بوده اند که تاریخ نمایانگر سلب شدن بخش اعظمی از این حقوق، از آنان است. در این مقاله، برآنیم که وضعیت حقوق شهروندی امام هادی(ع) را در زمان خلفای عباسی مورد نقد و بررسی قرار دهیم که به علت طولانی نشدن مباحث، فقط پیرامون حقوق مدنی که مهم ترین جزء حقوق شهروندی است به بحث و گفت وگو خواهیم پرداخت و در این راستا، از روش تحلیلی و استنادی و استفاده از منابع کتابخانه ای و جست وجو در پایگاه های علمی بهره برده ایم. هدف ما از این مقاله، بیان این مطلب و اثبات این نکته است که امام هادی(ع) نیز همانند دیگر امامان شیعه، از این حقوق الهی و همگانی به بدترین وجه محروم شده و در سخت ترین شرایط، حیات اجتماعی خویش را به اتمام رسانده اند. در پایان نیز با توجه به مستندات و مطالب موثقی که ارائه شده، این نتیجه گرفته شده است که حاکمان ظالم عباسی، از کوچک ترین ظلمی در حق ایشان کوتاهی ننموده و به بدترین صورت، ایشان را از حقوق شهروندی، مدنی و اجتماعی خویش محروم ساخته اند.
