سخن تاریخ

برخی از نامه های امام علیA، از نوع مکاتبات اداری و سازمانی بوده است و اصول مدیریت مملکت را در خود جای داده اند. امیر مؤمنانA، در همان روزهای نخست حکومتی، اقدام به تجدید ساختار مدیریتی کرد و کارگزاران پیشین را که نوعاً از میان بنی امیه و هواداران آنان بودند، تغییر داد. پژوهش حاضر، به دنبال بررسی این مسئله است که دستورعمل ها و فرمان های امام علیA به کارگزاران حکومت اسلامی، دارای چه ساختار و معیاری است؟ و به طورکلی، روش برخورد امامA با کارگزاران چگونه بوده است؟ ازاین رو، هدف از این مقاله بررسی فرمان ها و دستور های امام علیA در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به کارگزاران حکومت است تا از رهنمودهای امامA آگاهی یابیم و الگو بگیریم و در ابعاد مختلف زندگی امروزی به کار بندیم. در این مقاله، با بهره گیری از روش توصیف و تحلیل و بر اساس منابع کتابخانه ای، تلاش شده است، ابعاد گوناگون فرمان های امامA در نامه های خود به کارگزارانش را استخراج کنیم. یکی از نتایج و دستاوردهای این پژوهش، معیارها و ملاک هایی است که در نامه های حضرت علیA جهت مدیریت جامعه اسلامی و نیز روش برخورد با کارگزاران صالح و ناصالح بیان شده است. بررسی نامه های امام علیA در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به کارگزاران حکومت و ضرورت الگوبرداری در جوامع امروزی، یکی از جنبه های نوآوری این مقاله شمرده می شود.

پژوهش حاضر، درصدد بررسی ساختار و شکل ظاهری نامه های امام کاظمA است. بررسی در این موضوع، از آن رو حایز اهمیت است که می تواند در اعتبارسنجی میراث به جای مانده از امام کاظمA کمک نموده، به چگونگی بهره مندی بهینه از آن رهنمون شود. از امام کاظمA، 97 نامه بر جای مانده است که برای به دست آوردن الگوی ظاهری آن ها، از جهت چگونگی شروع و پایان، ذیل شش عنصر که در الگوی نامه نگاری عصر امام کاظمA هریک جایگاه تعریف شده ای داشت، مورد بررسی قرار گرفت. اجزای شش گانه مورد بررسی در هر نامه، عبارت اند از: 1. کلیشه های آغازین نامه؛ 2. یاد از نویسنده نامه؛ 3. یاد از گیرنده؛ 4. عبارات و کلیشه های پایانی؛ 5. ثبت تاریخ؛ 6. درج نام کاتب نامه. نتیجه بررسی، بیانگر آن است که نامه های موجود و منسوب به امام کاظمA، دارای ساختار یکسانی نیست و اجزای شش گانه مورد بررسی، به گونه ثابت در نامه های امام تکرار نمی شود. بنابراین، می توان احتمال داد نامه های آن حضرت به صورت کامل و در شکل اصلی به منابع منتقل نشده و در مسیر انتقال، راویان و گزارش گران به تناسب سلایق و علایق خویش، موارد و بخش هایی از نامه را گزینش و یا نقل به معنا کرده اند. ازاین رو، با اتکا به نامه های موجود امام کاظمA، نمی توان به سیره نوشتاری آن حضرت در نامه آرایی دست یافت.

میبد، شهری با سابقه تقریبی هفت هزار سال، از نمونه های نادر شهرهای باستانی ایران است. بسیاری از عناصر شهری قدیم، مانند: راه های باستانی و مؤسسات وابسته به آن، کهن دژ نارین قلعه و قلعه های تاریخی دیگر، شارستان و بیرونه های آن، آثار گسترش شهری قدیم و مساجد تاریخی، آب انبارها و کاروانسرای بزرگ شاه عباسی، یخچال باشکوه و بلند آن و مجموعه بناهای زیبا و تاریخی و سفال و زیلو و ده ها اثر زیبا و منحصربه فرد، با ارزش تاریخی زیاد می توان در آن مشاهده نمود. شناخت و معرفی این بازمانده های نظام شهری قدیم، از جمله قلاع، دست کم به عنوان نمونه های عینی برای پژوهشگران خودی و خارجی قابل توجه است. با مطالعات و تحقیقات مفصل و جامعی که توسط باستان شناسان و پژوهشگران سازمان میراث فرهنگی و همکاری محققان بین المللی انجام شده و هنوز هم ادامه دارد، ثابت شده که قلاع میبد به خصوص نارین قلعه سابقه ای تا حدود هفت هزار سال دارد و آثار و سفالینه ها و شواهد متقن و محکمی در این زمینه پیدا شده و موجود است. تبیین فرضیه مطرح، بر مبنای روش تحقیق تاریخی و شیوه توصیفی تحلیلی، با استفاده اسناد و آثار کتابخانه ای می باشد. روش تحقیق، کتابخانه ای و براساس منابع اسنادی، به صورت میدانی و حضوری و مشاهده آثار است.

دولتشاه سمرقندی، از جمله تذکره نویسان قرن نهم هجری است که در کتاب مهم خود، تذکره الشعراء، گزیده ای از احوال و آثار علما و شعرای دوره اسلامی، به خصوص قرن 8 و 9 هجری را تدوین کرده و در امتداد آن، نظرات قابل توجهی در باره وقایع اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوره مورد بحث در اختیار قرار داده است. پرسش پیشِ رو، این است که سیر حوادث در تذکرهالشعراء چگونه در ذهن مؤلف پردازش شده است و علما چه جایگاهی در آن دارند؟ یافته های تحقیق، حاکی از آن است که دولتشاه به این دلیل که اهل قلم، اهل دولت و اهل دل بوده است، نسبت به کمبودهای این عرصه ها شناخت کامل داشته و گاهی با اغماض و گاهی با شهامت، به آنها پرداخته و در مورد علما به همین شیوه مسائلی را مطرح می کند که در شناخت دوره، راهگشاست. دولتشاه، شخصیتی اعتدالی و مردمی بود و در خود، آن وارستگی را می دید که علمای عصر خویش را به نصیحت درباریان جهت رسیدگی به حال رعیت ترغیب کند. روش تحقیق در این مقاله، تاریخی تحلیلی است و در کنار آن، از الگوی هرمنوتیک قصدگرا استفاده خواهد شد. این روش، از این جهت برگزیده شده که ضمن لحاظ اصل متن و زمینه شکل گیری آن، به قصد و هدف مؤلف نیز توجه گردد.

هدف اصلی این نوشتار، بررسی روش شناسی تاریخ نگاری توزری در کتاب اَلاکتفاء فی اَخبار الخُلفاء است. این روش شناسی، ما را با یکی از الگوه های تاریخ نگاری، یعنی خلفانگاری آشنا می سازد که تألیف اخبار تاریخی در آن، آمیخته ای از شیوه های سالشمار و موضوعی است. یافته های پژوهش که شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده، نشان می دهد با وجود نگارش اَلاکتفاء فی اَخبار الخُلفاء در سده ششم، این کتاب دربردارنده اخبار بسیار و روایاتی مهم و نادر در باره حاجبان، کاتبان، خلفا و نیز تسلط مسیحیان بر شهرهای شمالی اندلس است که در دیگر منابع، کمتر سخنی در آن باره دیده می شود. این کتاب به لحاظ شکل شناسی، در شمار تاریخ نگاری عمومی است که با محوریت خلفا به نگارش در آمده و شیوه تألیف اخبار تاریخی آن، آمیخته ای است از شیوه های سالشماری، موضوعی و شرح حال نگاری که با اسلوبی ساده و روان نوشته شده و داوری در آن دیده نمی شود.

کتاب سلیم، قدیمی ترین کتاب تاریخی کلامی شیعه از قرن اوّل و دوم هجری در مورد فضایل و جایگاه اهل بیتD و عاقبت دشمنان و مخالفان آنان است که به دلیل اهمیت تاریخی و مباحث کلامی آن، سُلیم، کتاب سلیم و ابان بن ابی عیاش، راوی کتاب، بارها مورد نقد و بررسی موافقان و مخالفان قرار گرفته است؛ اما راوی اصلی که کتاب از طریق او برای راویان بعدی انتشار یافته، یعنی عمربن اذینه، از شیعیانِ مورد اعتماد ابان و از اصحاب امام صادقA و امام کاظمA است که تا کنون هیچ تحقیق مستقلی از موافق یا مخالف در باره وی دیده نشده است. حال، این سؤال مطرح است که عمربن اذینه کیست؟ و دارای چه گرایش فکری و کلامی بوده است؟ پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی، برای بررسی شخصیت عمربن اذینه از طریق اطلاعات تاریخی در مورد وی و جمع آوری و دسته بندی روایات او از منابع دیگر حدیثی، رجالی و تاریخی شیعه، سامان یافته است. هدف از جمع آوری اطلاعات تاریخی و دسته بندی روایات عمربن اذینه، دست یافتن به نگرش فکری، کلامی و در نهایت، مقایسه ایشان با راوی کتاب سلیم است که آیا عمربن اذینه در منابع رجالی و تاریخی شیعه می تواند همان عمربن اذینه راوی کتاب سلیم باشد یا خیر؟ یافته های تحقیق، حاکی از آن است که عمربن اذینه بیشتر نگرش فقهی و البته کلامی اعتدالی داشته است؛ نه آن گرایش کلامی حدّ اکثری که در کتاب سلیم دیده می شود و این امر، نشان دهنده دو شخصیت متفاوت از راوی کتاب و شخص به دست آمده در این پژوهش است.