احسان جعفری پور

عاشورا درشمار معدود رخدادهای تاریخی است، که از دیرباز در ادبیات شیعی از جایگاهی بلند برخوردار بوده و در فراز و فرود حوادث تاریخی نقش آفرینی کرده است. چنین کارکردی سبب شد تا اخبار عاشورایی به پیروی از تقاضاهای زمانی در دوره های مختلف تاریخ تشیع، با نگرش های گوناگونی نگاشته شود و درگذر زمان نگرش های تاریخی، کلامی، حدیثی، عاطفی، ماورایی، عرفانی، حماسی و اسطوره ای را در این شاخه از تاریخ نگاری شیعی پدید آورد. از این رو، شناخت فضاهای سیاسی_فکری ابزاری برای شناخت نگرش ها و نیز نگرش شناسیِ اخبار عاشورایی عاملی برای واکاوی لایه هایی از تاریخ سیاسی_فکری دوره های مختلف است. اخبار عاشورایی در دوره صفویه بنابر نیازهای اجتماعی، مانند رهایی از فشار چند صد ساله حاکمان غیرشیعی، بیشتر با نگرش عاطفی و یادکرد مصائب گوناگون تحریر شد و بر دوره های بعدی تأثیر گذارد. نوشتار روبرو، با طرح این پرسش که محتشم در اشعار عاشورایی خود چه نگرشی را ترسیم کرده با روش تحلیل محتوای کیفی، به تبیین خاستگاه تاریخی نگرش محتشم پرداخته و دریافته که بیشتر اشعار محتشم براساس نیازمندی ها و شرایط فکری سیاسی زمانه خود، نگرش عاطفی_احساسی را بیان کرده و آن را استادانه با نگرش ابتلایی و تقدیرگرایانه به واقعه عاشورا پیوند داده است.

ائمه اطهار یکی از رسالت های خویش را رساندن حقیقت تاریخی به مسلمانان می دانستند، بنابراین در مواردی که احساس کردند پنهان بودن حقایق، باعث لطمه به دین اسلام شده است، به روشنگری تاریخی پرداختند. این تحقیق در پی پاسخ به این پرسش است که انگیزه و اهداف ائمه اطهار در بیان حقایق تاریخی چه بود؟ چه موانعی در برابر بازگویی این حقایق وجود داشت؟ و در این میان، کدام رویکرد برای آنان دارای اهمیت بیشتری بوده است؟ تحلیل محتوای کیفی، 285 روایت تاریخی کتاب کافی (اصول و فروع) را نشان می دهد، که در دو بخش جلوگیری از تحریف معنوی آیات قرآن و جلوگیری از تحریف تاریخ پیامبران پیشین و سیره پیامبر اکرم قابل رصد است. از جمله موانع اصلی روشن شدن حقایق تاریخی، دشمنی بنی امیه با امام علی و نفوذ اسراییلیات به جوامع حدیثی مسلمانان بود. ائمه اطهار با درک این موانع، و با هدف مصونیت قرآن از تحریف معنوی ، حفظ و حراست از سنت های پیامبر اکرم ، بازگو کردن مناقب و فضائل امام علی در جامعه، به تبیین حقایق تاریخی پرداختند. در این میان حجم بالایی از روایات، به تبیین مبانی فقهی با توجه به سیره پیامبر اکرم پرداخته است.

شیعیان ایران در عصر امام حسن عسکری(ع)، به دلیل دوری مسافت، با نامه نگاری از طریق وکلای آن حضرت، پرسش های دینی خود را با ایشان در میان می گذاشتند. پاره ای از پرسش های موجود در این نامه ها، دارای دلالت های مهمی در زمینه سیر تاریخی فکر و فقه شیعه است که در مباحث تاریخ تمدن شیعیان باید مورد توجه قرار گیرد. پژوهش پیش رو، این مکاتبه ها را بر اساس مناطق جغرافیایی، و سپس نام راویان، سامان داده و کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که مناطق مختلف ایران در این خصوص چه نقشی ایفا کرده اند و در مقایسه با یکدیگر، علل و عوامل نگارش نامه ها و نیز محتوای نامه های آنها چه بوده است؟نتیجه این پژوهش، رابطه مستقیمی میان جمعیت شیعه و تعداد نامه ها را ترسیم می کند و نشان می دهد که محور اصلی نامه ها، مسائل فقهی، کلامی و اجتماعی بوده است و در میان شهرهای ایران، قم نقش بیشتری در این مکاتبه ها داشته است.

دوستی و پذیرش تفکر اهل بیت(ع)، از گذشته های دور در شهرهای مختلف ایران تردیدناپذیر است. با اینکه در قرن سوم، فضای غالب ایران با جریان عمومی اسلامی همسو بود، اما رگه های تشیع در شهرهای مختلف ایران قابل توجه است. اندیشمندانی در این شهرها، مسائل روز خود را از امام می پرسیدند و مشکلات خود را مرتفع می کردند. نامه نگاری، از روش هایی متداول آن زمان و مورد استفاده یاران امام هادی(ع) برای بهره گیری از دانش آن امام(ع) بود. پژوهش حاضر، بر اساس مناطق جغرافیایی و سپس نام راویان سامان یافته و این مسئله را رصد کرده که مناطق مختلف ایران در این خصوص چه نقشی ایفا کرده اند و در قیاس با یکدیگر، علل و عوامل نگارش نامه ها و نیز محتوای نامه ها چه بوده است. مطالعات انجام شده با روش تاریخیِ مبتنی بر توصیف و تحلیل، رابطه مستقیمی را میان جمعیت شیعه و تعداد نامه ها ترسیم می کند و نشان می دهد که قم، نقش بیشتری ایفا کرده و محور اصلی نامه ها مسائل فقهی، کلامی و اجتماعی بوده است.