قیام های شیعی

جنبش ها و قیام های شیعی، در تاریخ تشیّع برجستگی خاصی دارند و در هر برهه ای از زمان، به شکل ویژه ای نمود پیدا کرده اند. لازم است با نگاه مستقلی آرمان ها و اهداف این قیام ها شناسایی و معرفی گردد. نکته حایز اهمیت اینکه اهداف مشترکی در تمام این قیام ها به چشم میخورد؛ یعنی با اینکه بین بعضی از این قیام ها فاصله زمانی زیادی وجود دارد، ولی آرمان های اصلی این قیام ها، مسائل مشترکی است. این آرمان ها از سویی، آرمان های مقدسی است؛ یعنی برخاسته از متن دین است و از سوی دیگر، منعکسکننده نیازهای جامعه است. این نوشتار با رویکرد تحلیلی و توصیفی بر آن است تا این آرمان ها و اهداف را مورد تبیین و تحلیل قرار داده و نشان دهد که شیعیان با این جنبش ها در پی به دست آوردن و پیاده کردن چه آرمان های مقدسی بوده اند.

زیدیان پس از قیام زید و یحیی، پیوستن به جنبش حسنیان را در راستای باورهای خود دیدند و با نفس زکیه بیعت کردند. با روی کارآمدن عباسیان، بزرگان حسنی، که از پیش خود را لایق حکمرانی می دانستند و در این مدت صاحب پیروانی شده بودند، حکومت آنان را نامشروع خواندند و فعالیت سیاسی خود را ادامه دادند. ثمره حمایت زیدیان از جنبش حسنی، پنج قیام مهم در قرن دوم بود. نوشته حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف دست یابی به چگونگی مناسبات سیاسی این دو گروه، به وضعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آنان پیش از قیام نفس زکیه و سپس تعاملات آنان در قیام های یاد شده می پردازد. نتایج حاکی از آنست که مناسبت زیدیان و حسنیان در دو نمود همگرایی و واگرایی قابل پیگیری است و نشان از دو جریان مستقل و به هم آمیخته دارد.

بحث و بررسی زندگانی ائمه (ع) و تحلیل خصوصیات دوره ایشان و مسائل مربوط به جامعه و محیط آن بزرگواران، از جمله مباحث و مسائلی است که اگر به درستی صورت پذیرد و مبتنی بر اسناد صحیح و شیوه ای کار آمد باشد، در تصحیح موضع و طرز نگرش معتقدان آن بزرگواران سهم بسزایی خواهد داشت. دوره امامت امام هادی (ع)، یکی از ادوار ویژه در تاریخ تشیع می باشد. این دوره، فاصله انتقال میان دو عصر متفاوت از دوران حکومت عباسیان به حساب می آید. حکمرانان عباسی با آگاهی از روحیه س تم س تیزی و احیاگری شیعه، همواره پیشوایان و رهبران آنان، از جمله امام ه ادی (ع) را تحت مراقبت شدید گرفته و پیروانشان را زیر فشار ق رار م ی دادند. علاوه بر شرایط سیاسی عمومی، شکل گیری قیام های گروه های مختلف شیعه، رواج اندیشه های انحرافی، از جمله: شایعه تحریف قرآن، مسئله جبر و تفویض و فعالیت غالیانی چون: محمد بن نصیر، فارس بن حاتم قزوینی و گ روه م جسمه، شرایط بسیار پیچیده ای را فراهم ساخته بود. با توجه به شرایط فوق، امام هادی (ع) در چند جبهه و با چندین بحران مواجه بود که با برنامه ای دقیق و منظم، به مواجهه با این چالش ها می پرداخت.  در این مقاله، به شیوه توصیفی و تحلیلی به این سؤال پرداخته می شود که مهم ترین چالش های امام هادی (ع) در دوره امامتشان چه بوده؟ و شیوه رویارویی امام هادی (ع) با این مباحث چگونه بوده است؟ در پاسخ به این سؤالات، این فرضیه ها مطرح است که امام هادی (ع) با سه چالش جدی، یعنی: خلافت عباسیان، جریان های انحرافی و قیام های احساسی شیعه مواجه بودند که با برنامه ای دقیق، جامعه تشیع را از گزند پیامدهای این سه جریان حفظ کردند.

تلفیق دانش تاریخ و نظریه های جامعه شناسی یکی از روش های رایج در تحلیل پدیده های اجتماعی است که بسیاری از پژوهشگران بدان توجه کرده اند. چارلز تیلی، یکی از نظریه پردازان برجسته جامعه شناسی، از نظریه کنش جمعی برای بررسی و تحلیل داده های تاریخی بهره برده است. کنش های جمعی معمولاً دارای سابقه علل و پیامدها هستند و به اشکال مختلف ظاهر می شوند. قیام مختار در سال 66 ه. یکی از نخستین جنبش های شیعی بود که با هدف برتری بر اشراف کوفه و خون خواهی امام حسین (ع) شکل گرفت. شعار قیام مختار، خون خواهی امام حسین (ع) و دستیابی به حکومت عراقین بود، که با تکیه بر مشروعیت یابی از طریق حمایت محمد حنفیه دنبال می شد. قیام مختار پس از واقعه کربلا در سال 61 هجری شکل گرفت، زمانی که امام حسین (ع) و یارانش در کربلا به شهادت رسیدند. این حادثه موجب برانگیختن نارضایتی های گسترده در میان مسلمانان شد و نخستین قیامی که به خون خواهی امام حسین (ع) شکل گرفت، قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی بود. پس از آن، قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی به عنوان یکی از مهم ترین جنبش های شیعی برای خون خواهی امام حسین (ع) مطرح شد. مختار با بهره گیری از نظریه کنش جمعی ، ابعاد مختلف قیام خود را تحلیل کرد.این پژوهش به بررسی عوامل مؤثر در بسیج نیروهای شیعی، فرصت ها و تهدیدها، سرکوب ها و تسهیل های محیطی پرداخته و نقش مختار در شکل گیری یک جنبش سیاسی اجتماعی را تحلیل می کند. قیام مختار به عنوان یک حرکت مبتنی بر انگیزه های شیعی و کنش جمعی، در زمینه جامعه شناختی مورد مطالعه قرار می گیرد